لزوم بازاندیشی در میراث تاریخی مذهبی

روژان پرس: اماکن مذهبی به عنوان جاذب برای سفرها و گردش‌ها در مقیاسه‌ای شهری و فراشهری هستند که الگویی ایرانی‌اسامی در پیشرفت شهرها و مناطق ایران محسوب می‌شوند. این اماکن نقش مهمی در ساختار فضایی شهرهای ایرانی و حیات فردی- اجتماعی شهروندان از دیرباز ایفا نموده‌اند.

میرچا الیاده، دین‌پژوه و تاریخ‌نگار، اماکن مذهبی را محورهای جهان نامیده، چرا که آن مکان از زوایه نگاه زائر به منزله مرکز جهان اوست. یکی از مهمترین گرایش‌های فطری انسان، حس عشق و پرستش می‌باشد. اماکن مذهبی همچون نیایشگاه، آتشکده، کنیسه، کلیسا، معابد و مساجد و... در ادیان آسمانی مختلف، مأمنی برای عابد فراهم می-نماید که این حس به بهترین نحو ممکن شکل گیرد.

 علی‌هذا فضا و هندسة اماکن مذهبی، باید مناسب حضور قلب و خودآگاهی انسان بوده و نه تنها نفس حیوانی و عقلانی انسان، بلکه نفس روحانی وی را توأمان مستولی و شکوفا نماید، فلذا بستری برای سیر از آفاق به أنفس برای عابد فراهم گردد.

مساجد چهار دسته تغییرات ساختاری و کالبدی را تجربه کرده‌اند. در صدر اسلام مسجد مرکز فرماندهی، محل قضاوت، سیاست و میعادگاه تجمع و تصمیمات بود و تشکیل دول اسلامی اولین بار در مساجد صورت می‌گیرد. در این دوره مسجد صورتی ساده و بی‌پیرایه دارد و الگوی اصلی آن مسجد النبی در مدینه است. در دورة دوم یعنی دوران بنی امیه، مسجد از دارالاماره جدا می‌گردد و از ماهیت سیاسی و حکومتی آن اندکی کاسته می‌شود. در دوران خلافت عباسیان، مساجد و مخصوصاً مسجد جامع شهرها، از حالت ساده و بی‌پیرایة دو دورة نخست جدا شده و از دیدگاه کالبدی خود را از بافت پیرامون مجزا می‌نماید. با این حال در دورة چهارم که ظهور حکومتهای قدرتمند محلی در دل امپراطوری عباسی است، مساجد بنا به مصالح حکومتهای محلی و منطقه‌ای تغییرات عمده می‌یابد و بیش از پیش رنگ و روی محلی و منطقه‌ای به خود می‌گیرد.

از گذشته تا به امروز، معماران و هنرمندان مسلمان در ساخت و طراحی مساجد نهایت ذوق و خلاقیت هنری خود را بی‌توجه به اجر مادی آن به کار می‌برند. در بنای بسیاری از مساجد در سرزمین‌های اسلامی هنرهای گونا‌گون در خیزش سترگ به هم درآمیخته و معماری در این میان نقش توازن‌کننده‌ای ایفا کرده است. کاشی‌کاری، نقاشی، گچ‌بری، منبت‌کاری، خوشنویسی، خطاطی کتیبه‌ها، حتی صوت خوش و موسیقی دل‌انگیز در صدای مؤذن و قرائت کتاب‌ خدا.

آنچه در طراحی مساجد ارزش دارد، در نظرگفتن تعیین درست جایگاه و مرکزیت مسجد، ارتفاع ابنیه، هماهنگی نقشه‌های سازه، رعایت اصول ایمنی ساختمان، ساخت مناره‌ بلند و دیوارهای بلند شبستان و حیاط مسجد مسقف ساخته شود.

استان کردستان دارای دو هزار و صد مسجد می‌باشد که از این تعداد 386 مورد در شهر سنندج استقرار دارد. یکی از شاخص‌های شهر سنندج وجود مساجد متعدد است و این ویژگی موجب شده تا سنندج را با عنوان شهر مناره‌ها نیز یاد کنند.

اکنون یک هزار و 700 روستای استان کردستان دارای مسجد است و در هر روستا یک مسجد وجود دارد که بر اساس سرانه در کل کشور به ازای هر یک هزار و 20 نفر یک مکان مذهبی وجود دارد، در حالی که در استان کردستان این رقم به ازای هر 520 نفر یک مسجد است.

با توجه به شکل‌گیری شهر سنندج در دوران صفویان، احداث مسجد در این شهر نیر مصادف با شکل‌گیری شهر در برنامه‌های اولیه عمرانی گنجانده شده است و مسجد دارالاحسان این شهر گواهی بر این مدعاست.

از نام‌آشناترین آثار تاریخی ثبت شده ملی شهر سنندج، مسجد جامع است که در بین مردم به «مسجد دارالاحسان» نیز شناخته می‌شود. مسجد جامع سنندج در ضلع شمالی خيابان امام خمینی ره قرار دارد. طبق شواهد مستند تاریخی، مسجد جامع سنندج در سال ۱۲۲۸ هجری، در دوران فتحعلی شاه قاجار و به دستور امان الله خان اردلان، از والیان بزرگ کردستان، احداث شده است. با توجه با به اینکه در صحن این بنا رواق و حجره‌های طلاب علوم دینی وجود دارد، می‌توان نوع کاربری بنا را به‌عنوان مسجد مدرسه شناخت. این مسجد از گذشته تا بحال، به ‌عنوان محل برگزاری نماز‌‌های روزانه و نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و پتانسیل آن را دارد تا در تلفیق با کاربری‌های روزآمد شده، ضمن حفظ هویت تاریخی و عملکرد مذهبی، میزبان عملکردهای جدید دیگر و به تبع آن اقشار گسترده‌تری نیز باشد. لذا پیشنهاداتی در جهت این مهم ارائه می‌گردد.

استفاده از حجره‌های مسجد در خدمت موسسه خیریه‌ای که توسط هیأت امنای مسجد اداره می‌شود.

برگزاری کلاس‌های آموزشی و فرهنگی برای کودکان بی‌بضاعت، بی‌سرپرست و بدسرپرست در جهت بهبود شرایط اجتماعی و حمایت از اقشار محروم جامعه، همچنین برگزاری کلاس‌های آموزشی برای زوج‌های جوان از جمله مواردی است که می‌تواند فضای صحن مسجد و حضورپذیری مردم در این مکان تاریخی معنوی را هرچه بیشتر نوید بخشد. تزریق کاربری‌های ثانویه و دستفروشان ساماندهی شده در فضای ورودی و پیاده‌رو مقابل مسجد که به فروش محصولات فرهنگی/ مذهبی/ اسلامی بپردازند.

در نهایت امید است که این مکان مقدس، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و با اقداماتی اینچنین، هرچه بیشتر بر غنای عملکردی و حس تعلق نسل جدید نسب به آن افزوده گردد.

-----------

1- دانشجوی مقطع دکتری و مدرس دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

2- کارشناس مهندسی فضای سبز، دانشکدة کشاورزی، دانشگاه کردستان، ایران