پیشینۀ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﻴﺎت در ایران و جهان/ به مناسبت روز جهانی بدون دخانیات

ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ تاریخی پیشینۀ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﻴﺎت ﺑﻪ ده ﻫﺰار ﺳﺎل پیش ﺑﺎز می‌گردد. در ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن؛ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و چینی‌ها از گیاه ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان دارو ﺑـﺮای درﻣـﺎن برخی از ﺑﻴﻤـﺎریﻫـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده میﻛﺮدﻧﺪ. ﺳیگار ﻛﺸﻴﺪنﻛﻪ اﻣﺮوزه در ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪای ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ و در ﺗﻤﺎمی ﺟﻮاﻣﻊ اﻣﺮی طبیعی ﺗﻠﻘﻲ می‌گردد؛ یکی از ﻋﺎدات ﻏﻴﺮ ﻋﺎدی ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺳﺪۀ ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدی ﺑﺮای وی ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد. ﺑﻮﻣﻴﺎن ﻗﺎرۀ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎیی ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ گیاه ﺑﺮای ﺗﺪﺧﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده میﻛﺮدﻧﺪ. در ﺳـﺎل 1497 ﻣـﻴﻼدی ﺑـﺮای ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر شخصی ﺑﻪ ﻧﺎم رومانوپائو اسپانیایی ﻛﻪ از دوﻣﻴﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻒ ﻛﻠﻤﺐ ﺑـﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎزگشته ﺑﻮد در ﺑﻴﺎن ﻳﻜـﻲ از ﻣـﺸﺎﻫﺪات ﺧـﻮد اﻇﻬـﺎر می‌دارد ﻛـﻪ ﻣﺮدﻣـﺎن دﻧﻴـﺎی آﻣﺮﻳﻜﺎ، برگ‌های ﻧﻮعی گیاه را در ورﻗۀ ﻧﺎزکی از چوب ذرت می‌پیچند و ﺑﻌـﺪ از آﺗـﺶ زدن، دود ﺣﺎﺻﻠﻪ از آن را اﺳﺘﻨﺸﺎق می‌کنند.

در ﺳﺎل 1519، ﺗﻮﺗﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده‌ای ﻣﺮﻣﻮز؛ ﻋﺠﻴﺐ و ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ؛ از آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﺑـﻪ اﺳپانیا وارد می‌ﺷﻮد. در ﺳﺎل1560میلادی ژان ﻧﻴﻜﻮت ﺳﻔﻴﺮ پرتغال؛ ﺗﻮﺗﻮن را ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان دارویی ﺑﺮای درﻣﺎن ﺳﺮدرد پادشاه فرانسه ﺑﻪ آن ﻛﺸﻮر میﻓﺮﺳﺘﺪ. ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ توتون را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﺳﺘﻨﺪه اش، ﻧﻴﻜﻮﺗﻴﺎﻧﺎ Nicotiana ﻧﺎمگذاری ﻛﺮدﻧﺪ. ﻟﻜﻦ ﺑﻪ ﻣﺮور در اﻳﻦ ﻛـﺸﻮر ﺑﺮای ﺗﺪﺧﻴﻦ رواج پیدا ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﺷﻨﺎیی ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻞ ﺑﺎ اﻳﻦ وﺳﻴﻠۀ ﺗﺪﺧﻴﻦ از ﻫﻤﻴﻦ ﺟـﺎ آﻏـﺎز می‌گردد. آﻟﻤﺎنی‌ها از ﺳﺎل 1595 میلادی و انگلیسیﻫﺎ در ﺳـﺎل 1584 میلادی ﺑـﺎ اﺳـﺘﻌﻤﺎل آن آﺷـﻨﺎ می‌ﺷﻮﻧﺪ. ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ؛ ﺗﻮﺗﻮن و روش ﻣﺼﺮف آﻧﻬﺎ از طریق انگلستان ﺑـﻪ ﺧـﺎك ﻋﺜﻤـﺎنی وارد و از آﻧﺠــﺎ در ﻣﻴــﺎن ﻣــﺮدم ﻋﺜﻤــﺎنی، ﻣــﺼﺮ و ﺳــﺎﻳﺮ ﻛــﺸﻮرﻫﺎی ﻣﻨﻄﻘــﻪ رواج پیدا میﻛﻨــﺪ.

دﺧﺎﻧﻴﺎت در اﻳﺮان ﺳﺎﺑﻘۀ ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻنی ﻧﺪارد و در وارداتی ﺑـﻮدن آن ﺗﺮدﻳﺪی نیست. ﺳـﺎﺑﻘۀ تاریخی ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد دﺧﺎنی در ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺻـﻔﻮﻳﻪ ﺑـﺎز می‌گـﺮدد. در دوران ﺻـﻔﻮی ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ و ﻧﺤﻮۀ ﻣﺼﺮف آن ﺑـﻪ ﺗﻘﻠﻴـﺪ از بیگانگان؛ از ﻃﺮﻳـﻖ ﻣﺮزﻫـﺎی ﺟﻨـﻮبی و ﻏﺮبی ﺑـﻪ ایران وارد ﺷﺪه اﺳـﺖ. ﺗﻨﺒـﺎﻛﻮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر در ﻫﻨگـﺎم ﺳـﻠﻄۀ پرتغالی‌ها  بر ﺟﺰاﻳـﺮ و مرزهای ﺟﻨﻮبی؛ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﺮﺑﺎزان و ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﻧﻈﺎمی ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ و ﻣﺮزﻫﺎی ﺟﻨﻮبی ﻛـﺸﻮر وارد ﺷﺪ و ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻧﻮاحی ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ ﻧﺤﻮۀ ﻣﺼﺮف آن آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ. 

دوﻣﻴﻦ دروازۀ ورود ﺗﻨﺒـﺎﻛﻮ از ﻧﻮاحی ﻏﺮبی ﻛﺸﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻫﻤﺠـﻮاری ﺑـﺎ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤـﺎنی و ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﻣﺮاودات ﻣﺮزﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ؛ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﻴﺎت ﺑـﻪ ﺗﻘﻠﻴـﺪ از اﺗﺒـﺎع آن دوﻟـﺖ رواج ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ. اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد دﺧﺎنی ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑـﻪ ﻣـﺮور در ﻧـﻮاحی ﻣﺮﻛـﺰی ﻛـﺸﻮر ﻧﻴـﺰ راﻳـﺞ ﻣﻲگردد. ﺳﺎﺑﻘۀ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﺧﺎﻧﻴﺎت در اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ که ﺻﺪور ﻓﺘﻮای ﺗﺤﺮﻳﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻴﺮزای ﺷﻴﺮازی، ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﻧﻤﻮﻧـۀ ﺑﺎرزی از آن اﺳﺖ.

ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود 150 سال از ﻛﺸﻒ ﺑﺮگ‌های ﻋﺠﻴـﺐ در ﻣـﺴﺎﻓﺮت ﻛﺮﻳـﺴﺘﻴﻒ ﻛﻠﻤﺐ؛ ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن گسترش ﻳﺎﻓﺖ و آﻧچه از زﻣﺎن اﻛﺘﺸﺎف اﻳﻦ گیاه ﺑـﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻴﻮه اﺳﺘﻌﻤﺎل آن می‌باشد. در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ اﺳـﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﻴـﺎت ﻧـﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺠﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻋﺎدات رﻓﺘﺎری ﻣﺸﺘﺮك در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣـﺎن ﺟﻬـﺎن در آﻣﺪه اﺳﺖ. ﺳﻴﻤﺎی ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﺧﺎﻧﻴﺎت در ﻗﺮون ﻣﺨﺘﻠﻒ از زﻣﺎن ﻛﺸﻒ آن ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑـﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ این شرح است:  ﻗﺮن 15ﻛﺸﻒ دﺧﺎﻧﻴﺎت؛ ﻗﺮن 16پراﻛﻨـﺪه ﺷـﺪن ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﻣﻼﺣﺎن و درﻳﺎﻧﻮردان؛ ﻗﺮن 17 ﻋﺼﺮ پیپ؛ ﻗﺮن 18اﺳﺘﻤﺮار ﻣﺼﺮف؛ ﻗﺮن 19 ﻋﺼﺮ پیـﺪاﻳﺶ سیگار؛ ﻗﺮن 20 گـﺴﺘﺮش داﻣﻨـۀ ﻣـﺼﺮف؛ ﻗـﺮن 21 ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻌﻤﺎل و ﻛﻨﺘـﺮل ﻣـﺼﺮف دﺧﺎﻧﻴﺎت.

ﻋﺎدت ﺑﻪ ﻣﺼﺮف دخانیات ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻓﺘﺎر ﻧﺎدرﺳﺖ، در ﺟﻬﺎن روز ﺑﻪ روز در ﺣﺎل گسترش اﺳﺖ، ﺳﻼﻣﺖ و ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺳیگاریﻫﺎ و ﻏﻴﺮ ﺳیگاری‌ها را ﺗﻬﺪﻳـﺪ میﻛﻨـﺪ. درﻣﺎن بیماری‌های ﻧﺎشی از ﻣﺼﺮف دﺧﺎﻧﻴﺎت، زیان‌های ﻣﺎلی ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺧﺎﻧﻮادۀ ﻣﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪه ﺗﺤﻤﻴﻞ میﻛﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﺼﺮف ﻣﺤﺼﻮﻻت دﺧﺎنی و ﻛﺎﻫﺶ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺑﺮای آن ﻻزم و اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎپذیر اﺳﺖ و متاسفانه واﻛﻨﺶ‌ﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨگـﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در پیشگیری از رﺷﺪ ﻣﺼﺮف و ﻣﻬﺎر آن ﺗﻮﻓﻴﻘﺎت چـﺸمگیری ﻧﺪاﺷـﺘﻪ است.

روز جهانی بدون دخانیات یا به تعبیری روز جهانی بدون تنباکو، عنوان روزی است مصادف با ۳۱ ماه می (11 خردادماه) هر سال که در سراسر جهان برای جلب توجه و تشویق افراد در راستای ترک محصولات دخانی، خواستار اجرای عدم مصرف این محصولات در یک بازۀ زمانی ۲۴ ساعته می‌باشد. این روز که ابتکاری از سازمان بهداشت جهانی است، برای جلب توجه نسبت به شیوع گستردۀ تأثیرات تنباکو بر سلامت انسان در نظر گرفته شده است که در حال حاضر منجر به مرگ و میری بالغ بر ۶ میلیون نفر در سال می‌شود و در کنار این معضل، حدود ۶۰۰۰۰۰ نفر مرگ غیر مستقیم هم به دلیل استنشاق دود سیگارِ افراد سیگاری حاصل می‌شود.