یلدا در فرهنگ کهن ایرانی

در فرهنگ‌ مردم‌ ايران‌ فصل سرد زمستان، بـا آيين يلدا آغـاز می‌شود که بهانه‌اي برای ابراز شادي‌ و محبت به اعضاي خانواده و خويشاوندان است. يلدا، آييني ملی است که با گذر زمان‌ سينه به سينه و نسل به نسل منتقل شده و مشخصه‌های ارزشمندي در فـرهنگ عـامه بـر جاي گذاشته است‌. در این شب که مبتنی بر‌ حضور‌ اعضای خانواده در کنار يکديگر و ديدار‌ با‌ خويشاوندان است، تکريم بزرگان، هديه دادن، قصه‌گويی، کتابخواني‌، شاهنامه خوانی، تفأل به حافظ، خوردن ميوه و آجيل، اداي نذر و قربانی و باز‌ی‌های گـروهی از عـناصر متعدد اين گردهمایی ديرينه‌ خانوادگی است که گذران وقت شب نشينی يلدا را با کيفيتي بهينه همراه‌ ساخته‌ است.

شب چله همچون‌ نوروز‌، از آيين‌هايي است که پيش از ورود اسلام به ايران نيز اجرا مي‌شد‌ و در زمان‌های بسیار دور، در این شب آتش هم روشن و فردای آن روز مراسمی را اجرا می‌کردند. این رسم در بیشتر اقوام آریایی هم مانند ژرمن‏ها و اسلاوها جشن گرفته می‏شده است. یلدا واژه‌‌ای سریانی و به معنای زایش است که توسط مانی و پیروان مانی به ادبیات ایران وارد شده است و چون شب تولد حضرت عیسی مسیح را آن شب می‌دانستند، به یلدا معروف شده است. نام دیگر این شب، شب چله است و در گذشته‌های دور، این شب را 90 روز هم می گفتند؛ زیرا از این شب تا عید نوروز، دقیقا 90 روز باقی مانده است.  

نیاکان ما که زندگی خویش را بر اساس کشاورزی و چوپانی می‌گذراندند، با تغییرات آب و هوا و فصل‌ها و همچنین گردش خورشید و بلندی و کوتاهی روزها آشنایی داشتند و با کسب تجربه توانستند فعالیت خود را بر اساس همین تغییرات و نیز جهت و حرکت ستارگان ترتیب بخشند. آنان دریافتند در برخی ایام روزها بلندتر هستند و می‌توانند از روشنایی روز بیشتر استفاده کنند و شب‌ها نیز کوتاهتر هستند. از آنجایی که انسان آریایی تاریکی، سرما و شب را از پدیده‌های اهریمنی می‌دانست و از آن گریزان بود، فرا رسیدن شبی که در پی آن روزها بلندتر می‌شدند، او را شادمان می‌ساخت. از طرفی، آنها معتقد بودند خورشید و روشنایی و تاریکی و ظلمت پیوسته در حال نبرد و ستیز هستند که گاه خورشید پیروز میدان است و روزها بلندتر هستند و گاهی بر تاریکی شکست می‌خورد و روزها کوتاهتر می‌شوند. به درستی کوتاهترین روز(سی ام آذر) و بلندترین شب سال (نخستین شب دی) را شناختند و شبی را که روز پس از آن خورشید بیشتر در آسمان حضور دارد، جشن گرفته و آن را یلدا نامیدند. بنابراین زندگی مردم ایران همواره با جشن و شادمانی پیوند داشته است که برخی از آن‌ها مثل شب یلدا، در زمره جشن‌های ملّی ایران می‌باشند که بسته به منطقه معیّن، آب و هوا و باورهای مردم آن ناحیه، آداب و رسوم خاص خود را دارند.  

یکم دی ماه در ایران باستان در عین حال روز برابری انسان‌ها بود. در این روز همگان از جمله شاه، لباس ساده می‌پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام می‌گرفت، نه تحت امر. همچنین در این روز جنگ کردن و خونریزی، حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود. این موضوع را نیروهای متخاصم ایرانیان می‌دانستند و در نبردها رعایت می‌کردند و خونریزی موقتاً قطع می‌شد و بسیار دیده شده که همین قطع موقت جنگ، به صلح طولانی و صفا انجامیده بود. 

در آیین کهن، بنابر یک سنت دیرینه آیین مهر، شاهان ایرانی در روز اول دی‌ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید می‌نشستند. دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همه برده‌ها و خدمتکاران در سطح شهر آزاد شده و بسان دیگران زندگی می‌کردند و رئیس و مرئوس، پادشاه و مردم عادی همگی یکسان بودند.

شب یلدا، بازتاب گسترده‌ای در عرصه ادبیات فارسی و هنر ایران زمین داشته و شاعران به مناسبت‌های گوناگون به رسوم و جنبه‌های گوناگون این آیین ایرانی اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال واژه یلدا توسط سرایندگان و نویسندگان ایرانی همچون عنصری، مولوی بلخی، حافظ شیرازی، عطار نیشابوری، ناصرخسرو قبادیانی، صائب تبریزی و مسعود سعد سلمان، در اشعار نغز و شیوا به کار رفته است و سعدی شیرین سخن در یکی از سروده‌هایش هم به این سنت شاعرانه توجه کرده و هم از دو جشن ایرانی یلدا و نوروز نام برده است.

 جشن شب یلدا یک جشن کاملاً زنده است و همه مسیحیان جهان این جشن را با نام جشن تولد مسیح برگزار می‌کنند. 

یکی دیگر از دلایل برگزاری این جشن، شب زادروز ایزدمهر یا میترا است. مهر به معنای خورشید است و تاریخ پرستش آن در میان ایرانی‌ها و آریایی‌ها به پیش از دین زرتشت بازمی گردد. جشن شب یلدا جشنی است که از ۷ هزارسال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزارمی‌شود. ۷ هزار سال پیش نیاکان ما به دانش گاه شماری دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان، بلندترین شب سال است.