به بهانه‌ی ۸ مهر روز مولانا

بی‌شک یکی از بی‌بدیل‌ترین شاعران ایران و جهان، جلال الدین محمد بلخی مشهور به مولانا (604 – 672 ه.ق) است. نثر مولانا به جای خود؛ اما وجود بعضی خصوصیات در آثارش باعث شده وی در میان شاعران ایران و جهان جایگاه ویژه‌‎ای کسب کند. نخست اینکه وی در ۳۸ سالگی شاعری را آغاز کرده است. عجیب است کسی که سابقه شاعری نداشته، در 38 سالگی شروع کند، در قالب‌های مختلف شعر بگوید و زیبا و به جا هم باشد!  

از لحاظ کمیت نیز(هرچند شاید مقایسه عجیبی باشد) اشعار او از شاعران بسیار بزرگ دیگر ما نظیر نظامی، سعدی و حافظ و فردوسی بیشتر است؛ مثلا شاهنامه‎‌ی فردوسی با آن عظمت و جایگاه شاخص ادبی ۵۲ هزار بیت است، در حالی که مجموع اشعار برجای مانده از مولانا هفتاد هزار بیت است. به عنوان نمونه تنها غزلیات مولانا در حرف «ی» ۸۰۰ غزل است، یعنی معادل غزلیات سعدی و تقریبا دو برابر غزلیات حافظ.   

از لحاظ تنوع نیز در ۵۵ بحر مختلف شعر گفته است. در زبان فارسی هیچ شاعری این همه توسعه در اوزان ندارند. او حتی در اوزانی که متروک شده بود شعر گفته و این وزن‎‌ها را دوباره زنده کرده است.  

از لحاظ ژرف ساخت نیز آثار مولانا دارای درون مایه‎‌ای مشترک هستند یعنی موضوع اصلی آن‌ها عرفان است. لیکن با تفاوت‎‌های ماهوی؛ مثلا غزلیات مولانا در زمره‎‌ی فاخرترین غزل‎‌های عرفانی ادب فارسی محسوب می‎‌شوند. اصولا غزل عرفانی فارسی با مولانا به اوج رسید.  

مثنوی معنوی او نیز یکی از آثار فاخر ادب فارسی است که از یک لحاظ جزو ادبیات تعلیمی به شمار می‌آید؛ چنانکه صاحب نظران چنین گفته‌اند؛ اما از یک دیدگاه نیز جزو آثار تمثیلی ادب پارسی است. این کتاب از لحاظ درون مایه و انواع تمثیلی که به کار برده است، در میان آثار تمثیلی جهان کم‌نظیر است. مولانا در این کتاب ارزشمند از هر سه نوع تمثیلی که امروز در ادبیات جهان رایج است، یعنی فابل و اگزمپلوم و پارابل استفاده کرده است.

از لحاظ درون‌مایه و مسائل فنی نیز حتی از کتاب‎‌هایی که مولانا از آن‎ها اقتباس کرده است؛ نظیر حدیقه‎‌ی سنایی بهتر و فاخرتر از آب در آمده است.  

مثنوی از یک لحاظ نیز گنجینه‌‎ای بی‌نظیر از داستان‎‌های کهن ادب پارسی است که یا مولانا آن‌ها را از این و آن شنیده و یا از منابع مختلف اقتباس کرده است. هرچند هدف وی از نقل قصه‎‌ها داستان‌سرایی نبوده و از این قصه‌ها به عنوان ظرفی برای بیان مقصود استفاده کرده است چنانکه خود نیز می‌گوید: 

ای برادر قصه چون پیمانه ایست 

معنی اندر وی مثال دانه ایست 

دانه‌ی معنی بگیرد مرد عقل 

ننگرد پیمانه را گر گشت نقل

  

مختصر اینکه: بی‌شک مثنوی معنوی مولانا یکی از آثار برجسته‌ی ادبیات جهان است و در طول تاریخ بسیاری از آن اقتباس کرده‌‎اند و در دوران معاصر بعضی از قصه‎‌های مثنوی معنوی به انیمیشن یا فیلم تبدیل شده است.