ما ماندیم و یک عمر خس‌خس سینه

قدیر الله مرادی: باد، آرام در کوچه‌های شیب‌دار و باریک سردشت می‌وزید. آفتابِ تیرماه، بر بام‌های گلین می‌تابید و صدای بازی کودکان در پس‌کوچه‌ها، نوای زندگی بود. پیرمردی در سایهٔ درخت گردو نشسته بود و چای‌اش را هورت می‌کشید. مادران در حیاط خانه‌ها لباس می‌شستند و بوی نان تازه در کوچه‌ها می‌پیچید. شهر، آرام بود، مثل خواب نوزادی در آغوشِ مادر.
اما ناگهان، آسمان تیره شد. پرنده‌های آهنین آمدند؛ بی‌صدا، بی‌رحم، بی‌چشم.

مردم، نخست گمان بردند باران خواهد بارید. اما آنچه بارید، مرگ بود. بمب‌ها فرو ریختند؛ نه برای کشتن با گلوله، که برای خاموش کردن زندگی با نفَس. بویی سنگین، شیرین و گس، در فضا پخش شد. پوست‌ها تاول زدند، چشم‌ها کور شدند، ریه‌ها سوختند. کودکی در کنار مادرش افتاد، بی‌آنکه بداند چه اتفاقی افتاده. مردی، دستش را روی گلویش گذاشت، به زمین افتاد و دیگر بلند نشد.
شهر، در چند دقیقه، از چهره‌ای خندان، به نقاشی‌ای هولناک بدل شد. صدای گریه‌ها، سکوت کوهستان را درید. سردشت، زخمی شد. زخمی عمیق، که نه تنها بر پیکر، که بر وجدان جهان نشست.
این، آغاز قصه‌ای است که هنوز تمام نشده است؛ قصه‌ای که در آن، انسان با سلاحی نامرئی، اما مرگ‌بار، به جنگ انسان رفت. ۸ تیرماه در تقویم جمهوری اسلامی ایران، روز مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و میکروبی نام گرفته است؛ روزی که یادآور یکی از دردناک‌ترین جنایات جنگی علیه مردم غیرنظامی است: بمباران شیمیایی سردشت. این روز فرصتی است برای بازخوانی تاریخ تلخ استفاده از سلاح‌های مرگبار غیرمتعارف، برای درنگی در وجدان بشری، و فریادی از دل مردم کُرد که هنوز بعد از دهه‌ها، زخم‌های‌شان التیام نیافته است.

سلاح‌های شیمیایی، موادی سمی هستند که برای کشتار یا ناتوان‌سازی انسان‌ها، حیوانات و گیاهان به کار می‌روند. این مواد ممکن است گاز، مایع یا جامد باشند و از طریق استنشاق، تماس با پوست یا بلع وارد بدن شوند. سلاح‌های میکروبی (بیولوژیک) نیز از عوامل بیماری‌زا مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها یا سموم طبیعی برای ایجاد بیماری، مرگ یا فلج دسته‌جمعی استفاده می‌کنند.

استفاده از این سلاح‌ها برخلاف تمام اصول اخلاقی، انسانی و حقوقی بین‌المللی است و از زمان جنگ جهانی اول تاکنون، در چندین مورد منجر به فجایع گسترده شده است.

در تیرماه 1366، برای اولین بار در تاریخ جهان، یک شهر مسکونی با بمب‌های شیمیایی خردل بمباران شد و صدها غیرنظامی، زن، کودک و سالمند، در لحظه دچار خفگی، سوختگی‌های شیمیایی و نابینایی شدند. بیش از ۸۰ نفر بلافاصله شهید شدند و بیش از ۸ هزار نفر تا به امروز از آثار این جنایت رنج می‌برند. این حادثه سرآغازی شد برای نام‌گذاری ۸ تیر به عنوان نمادی برای مقاومت در برابر مرگ خاموش.

در قرن بیستم، برخی کشورها از این سلاح‌ها در جنگ‌ها استفاده کرده‌اند:

آلمان: در جنگ جهانی اول، اولین استفاده گسترده از گاز خردل و کلر را ثبت کرد.

ژاپن: در دهه ۱۹۳۰ در چین، از گازهای سمی استفاده کرد.

عراق (صدام حسین): در جنگ ایران و عراق و علیه مردم کُرد عراق، به شکل گسترده از گازهای اعصاب و خردل استفاده کرد.

پروتکل ۱۹۲۵ ژنو: استفاده از سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیکی را ممنوع کرد.

کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی (CWC) مصوب ۱۹۹۳: تولید، انباشت، گسترش و استفاده از سلاح‌های شیمیایی را ممنوع می‌کند و سازوکاری برای امحای آن‌ها در اختیار سازمان منع سلاح‌های شیمیایی (OPCW) قرار می‌دهد.

با این حال، در عمل، موارد متعددی از نقض این قوانین توسط دولت‌ها و گروه‌ها دیده شده است و بسیاری از قربانیان هنوز از حقوق و جبران خسارت محروم‌اند.

در طول جنگ 8 ساله ایران و عراق و همچنین سرکوب جنبش‌های کردی در عراق، مردم کُرد قربانی اصلی استفاده از سلاح‌های شیمیایی بودند. دو نمونه‌ی برجسته آن:

سردشت؛ زخم باز تاریخ

تاریخ: ۸ تیر ۱۳۶۶

مکان: سردشت، ایران

آمار تقریبی:

شهدا: بیش از ۸۰ نفر

مصدومان: بیش از ۸۰۰۰ نفر

مصدومان شیمیایی مزمن تا امروز: حدود ۱۵۰۰ نفر به‌طور دائم تحت درمان هستند

پیامدها: نابینایی، سرطان، ناباروری، مشکلات تنفسی، زخم‌های پوستی، اختلالات روانی، افسردگی، فقر و بی‌پناهی

تاریخ: ۲۵ اسفند ۱۳۶۶

مکان: حلبچه، اقلیم کردستان عراق

آمار تقریبی:

شهدا: حدود ۵۰۰۰ نفر در کمتر از چند ساعت

زخمی‌ها: بیش از ۷۰۰۰ نفر

نوع سلاح: گاز سارین، خردل، تابان

پیامدها: مرگ آنی هزاران کودک و زن، نابودی کامل نسل‌ها، تولد کودکان معلول، آوارگی هزاران خانواده

بیش از سه دهه پس از بمباران شیمیایی سردشت، بسیاری از مصدومان هنوز:

از حمایت‌های کافی درمانی و بیمه‌ای محروم‌اند

به داروهای خاص دسترسی ندارند

مشکلات روانی و تنفسی مزمن دارند

در فقر و فراموشی زندگی می‌کنند

بسیاری از آن‌ها هیچ سندی از میزان آسیب خود ندارند و تحت پوشش نهادهای حمایتی قرار نگرفته‌اند

صدای آن‌ها، همچنان بی‌پاسخ در هیاهوی سیاست جهانی گم شده است؛ گویی تاریخ قربانیان کُرد را به حاشیه رانده است.

اگرچه کنوانسیون‌ها و دادگاه‌های بین‌المللی ادعای مقابله با سلاح‌های کشتار جمعی را دارند، اما در عمل، هیچ دادگاهی هرگز صدام یا هم‌پیمانان غربی‌اش را بابت جنایت‌های سردشت و حلبچه محاکمه نکرد. هنوز هیچ کشوری مسئولیت ارسال مواد شیمیایی به عراق را نپذیرفته است. این خلأ عدالت، فریاد ملتی است که هنوز می‌سوزد و می‌میرد، اما زنده مانده است تا شهادت دهد.

نام‌گذاری ۸ تیر تنها یک یادآوری نیست، بلکه دعوتی است برای ثبت مستندات قربانیان کرد در سردشت و حلبچه، ایجاد مرکز بین‌المللی درمان قربانیان سلاح‌های شیمیایی در مناطق کردنشین، پیگیری حقوقی و تاریخی عاملان و حامیان این جنایات و آموزش جهانی درباره ممنوعیت استفاده از این سلاح‌ها.

سردشت و حلبچه تنها نقطه‌ای در تاریخ نیستند، وجدان جهان‌اند. هنوز می‌سوزند، هنوز می‌میرند، و هنوز فریاد می‌زنند: «ما فقط قربانی نبودیم، شاهد حقیقتیم.»