بیرکارێ لە داوێنی شانشین

خوالێخووشبوو بەڕێز مۆستەفا عەبدی کوڕی مامۆستامەللاعەلی و خاتوون ئامینە لە ڕۆژی یەکەمی خەزەڵوەری ساڵی 1350ی کۆچی هەتاوی لە بنەماڵەیەکی هەژار گەڕەکی هەورامیەکانی شاری مەریوان لەدایک بووە[بەهۆی ئەوەی کەباوکی ئەوکات مامۆستای کاتی بووە لەوێ] بەڵام لە بنەڕەتدا خەڵکی ئاوایی بێساران بووە و دوواتر لە ساڵی 1351ی کۆچی هەتاوی دەگەڕێنەوە بۆ  ئاوایی بێساران سەربەناوچەی چەمی ژاوەرۆی سەوڵاوا و گەورەبوو ونیشتەجێی ئەوێ بووە و تا پلەی سێی سەرەتایی تەنیا دەرسی خوێندووە و ژیانی لەوێ بەسەر بردووەوقەت ژیانی هاوبەشی پێکنەهێناوە وبەڵام ماوەیێ له شاری مەریوان وسنە ژیانی تێپەڕ دەکات و بەهۆی ئەوەی کە لە منداڵیەوە بەرگی هەتیوی پۆشیوە  نەیتوانیووە درێژەبەخوێندنەکانی بدات و لەگەڵ دایکیازۆرتر ژیاوە و ژیانی پڕبووە لە سەخڵەت و ناخۆشی ونەخۆشی.

کاک مۆستەفا عەبدی خاوەن تەوانایی و ئێستعدادێکی تایبەت بووەو لە تەقوێم نووسیو ڕۆژمێر نووسیدا شارەزایی تەواوی هەبووە وخاوەن زانیاریگەلێکی تایبەت بووە بەتایبەت لە بیرکاری و ڕیازی و مۆحاسباتدا و جیا لە حەساواتی سەختی بیرکاری، لەخەیاتی سۆننەتی و تەڕاحی ونەقاشی وهونەردا ئێستعدادی زۆری هەبووە و تەنیا بەرهەمێکی لێ جێماوە کە کتێبۆکێکە بە ناوی»تقویم دەملیاردسال شمسی» کە لەلایەن ئێنتشاراتی مەسعوودلە شاری سنە لە ساڵی 1380ی ک.ه بڵاوکراوەتەوە.

ئەم کەشفیاتەی بەڕێز موستەفا عەبدی زۆر جێی سەرەنجە کە بە تێیدا ئاماژەی بەوەی کردووە کە بۆ نموونە لەساڵی 1700کۆچی هەتاوی نەورۆز دەکەوێتە ڕۆژی پێنجشەممە و مەودای ساعەتەکانی نووسیوە وو ئەگەر ئەوساڵەش کەبیسە بووبێ زانیوەو تۆماری کردووە، نموونەیەکی تر:

ساڵی 1643ی ک.ه نووسیویه کە نەورۆز دەکاتەڕۆژی سێ شەممەو ساڵی کەبیسه یە و 366ڕۆژە ساڵەکە.

تایبەتمەندیەکانی ئەم ڕۆژمێریه ئەوەیه کە بەئاسانی دەتوانی ڕۆژەکانی ئەوڵ وئاخری ساڵ و مانگەکانی داهاتوو و ڕابردوو پیشان بدات بەجۆرێ کە هەرکات لە خوالێخووشبوو کاک مۆستەفایان پرسیوە دەقێق وڵامی داوەتەوە و حەساواتەکەش درووس دەرهاتووە بۆ نموونە ئەگەر پێت گووتایێ کە نەورۆزی دەساڵی ئایندە چ ڕۆژێکە دەیزانی و ئەگەر بتگوتایێ یەکەمی ڕەزبەری بیست ساڵی داهاتوو چەند شەممە دەبێ زانیویه، و بۆ دۆزینەوەی یەکەم ڕۆژی جوەزەردان لە ڕۆژی نەورۆزەوە ڕۆژێگ گەڕاوەتەوە دوایەوە و بۆ دۆزینەوەی یەکەم ڕۆژی پووشپەڕ لە نەورۆزەوە دووڕۆژ بەرەو پێش هاتووە و هەر بەو ڕەمز وکلیلەوە کە بۆ خۆی داناوە پێش چووە بۆ ساڵ ومانگەکانی داهاتوو وڕابردووش و ئەوەیشی زانیوە کە هەرمانگێ کە ڕۆژی یەکەمی هەینی بووبێت هەمیشه ڕۆژەکانی 8و 15و 22و 29یشی هەینی بووە و بۆ بەدەست هاوردنی ڕۆژەکانی تریش هەرواپێش چووە بۆ نموونە ئەگەر ڕۆژی یەکەمی جوەزەردانێ پێنج شەممە بووبێت زانیویه کە پێنجشەمە تا پێنجەشەمەیەک تر دەکاتە 8 یا پێنجەشەمە تا پێنجەشەمەی تر دەکاتە 15و پێنجەشەمە تا پێنجەشەمەی تر 22 و دوواتر 29 و...بەمجۆرە یا ئیزافەی پێ کردووە یا دایشکانووە لێ و بە شێوەی جەدوەلێک ئەم مۆحاسێباتەی دەرهاوردە و قاعێدەیەکی تایبەتی بۆ خۆی کەشف کردبوو.

بۆ وێنە بەپێ ئەوەی کە ساڵی هەتاوی 365ڕۆژ و6کاتژمێربووە هاتووە 31536000ی دابەش کردووە بە مل 4 وەرزدا و دوواتر 7884000ساڵی 366ڕۆژ ، و 3153600ساڵ کە 11518524000ڕۆژی کردووە بە سەر 7دا دابەش کردووە و زانیویه کە یەکەمی ساڵ دەکات ویەکەمی نەورۆزە ئەوڕۆژە یا زانیویه کە 10000000000000ڕۆژی داهاتوو ئەگەر ئێمڕۆ دوشەممە بووبێ، سێ ڕۆژ بەرەو پێش چووە و زانیویه دەکاتە پێنج شەمە ئەو ڕۆژە.

بە داخەوە بە هۆی گەشکەگرتن و نەخۆشینەوە لە 1ی بەفرانباری ساڵی 1393ی کۆچی هەتاوی  ماڵاوایی له ژیان دەکات و له گۆڕستانێ له شاری مەریوان ئەسپەردە دەکرێت.

سەرچاوەکان: وتووێژێ لەگەڵ خاتوون ئارەزوو عەبدی برازای خوالێخووشبوو و کتێبۆکی تقویم دەملیاردسال بەرهەمی کاک موستەفای عەبدی.