گونە‌هایی از زیبایی‌شناسی روابط اجتماعی در گویش کلهری

موضوعی که برای ما قابل انکار نیست این است که هنگام برقراری  ارتباط کلامی در بعضی جاها دچار مشکل می‌شویم و در مقابل زبان و گویش وحتی لهجه‌ی مخاطبان،کنترل یک ارتباط موثر را ازدست می‌دهیم.

اگر تاکنون نخواسته‌ایم دلیل این کاستی در ارتباط را بدانیم و آن را جدی نگرفته‌ایم و حتی مقداری آن را در مرکز توجه خویش قرار نداده‌ایم به این خاطراست که نمی‌دانیم زبان‌ها و گویش‌های خانوادگی و قومی که به عنوان زبان و گویش مادری نیز از آن یاد می‌شود،چقدر قادرند در کنترل روانی و زیبایی‌شناسی در روابط اجتماعی به ما کمک کنند.

باید بدانیم که امروزه صاحبان کلام نافذ و گویش‌های روان درجامعه کسانی هستند که گفتارشان صریح وسلیس و سرشاراز ترکیب‌ها و اصطلاحات زبان قومی و خانوادگی آنها است و همین افراد هستند که در جامعه با سپر قراردادن  گویش و زبان خویش بدون واهمه از هرگونه لهجه‌ی بومی و بدون توجه به انعکاس گویش روان دیگر زبان‌ها به ویژه زبان معیار کشور، با کمال افتخار و با احساسات پرشور و زیبایی قابل وصفی، خواسته‌های اجتماعی خویش را پیش می‌برد. این قشر با کمک گرفتن از جنبه‌های زیبایی شناسانه‌ی گویش‌های بومی خود به سطح صراحت زبان وتاثیرگذاری اجتماعی برمخاطب اقدام می‌نمایند.

باکمال تاسف باید بگویم که در طول چهاردهه‌ی گذشته به بهانه‌ی یادگیری زبان فارسی (معیار) عده‌ای از گویش‌وران کوردی کلهری فکر می‌کنند تکلم به زبان فارسی شخصیت‌سازی اجتماعی را در بر دارد و هر که فارسی حرف بزند از یک مقام فرهنگی و اجتماعی بالاتری برخوردار است و این شیوه تفکر به مرور زمان درمیان تعدادی از خانواده‌ها به طور جدی ترویج می‌گردد به طوری که در بعضی موارد اگر فرزند آنان چندکلمه‌ای کوردی حرف بزند، مورد بازخواست قرار می‌گیرد. این قشر ندانسته به دنبال کشف و رسیدن به شکل‌دهی فرهنگی از طریق فارسی حرف زدن هستند اما غافل از این که مولفه‌های زیبایی‌شناسانه‌ی گویش‌های قومی و خانوادگی راحت‌تر مورد دست‌یابی هستند، باز در این توهم هستند که فارسی حرف زدن با فرزندان موجب حصول جنبه‌های مربوط به شخصیت و هویت اجتماعی فرزندانشان می‌گردد. به عنوان مثال وقتی که ما نمی‌توانیم فعلاً اسم غذایی را که در زبان فارسی اصلا معادلی ندارد و مخصوص یک محله‌ی خاص از مناطق کوردنشین است، به فرزند خود بیاموزیم، به مرور زمان آن نوع غذا نیز از دایره‌ی ذاٸقه‌ی فرزندانمان حذف می‌شود و مدل غذاها، لباس‌ها، زبان بدن، شکل رفتارهای اجتماعی که نیاکان ما قرن‌ها با آنها همراه با زیباترین احساس‌ها، ارتباط برقرار می‌کردند نیز به همین شیوه بایگانی می‌شود زیرا دربرقراری ارتباط، آن احساسی که در زبان و گویش خانوادگی و قومی می‌باشد، احساسی آرامش بخش و از نظر تنوع کلمه و اصوات کاملا زایشی و بدون استرس می‌باشد.

از این رو هیچ‌گاه خارج شدن از زبان خانوادگی و قومی و خاندانی به معنای به دست آوردن تیپی مدرن‌تر یا مقام اجتماعی بالاتری نیست بلکه این حرکت نوعی توهم اجتماعی است که در بین بخشی از خانواده‌های کورد کلهری به ویژه قشر زنان و دختران شهری در حال ترویج است، غافل از این که تفاوت طبقه اجتماعی و فرهنگی هر فرد با فرد دیگری مربوط به ماهیت و میزان تفکر و درک و علم او می‌باشد. البته باید یادآوری کنم که خوش‌بختانه چند سالی است که برگشت به هویت‌های اصیل خانوادگی و قومی و هم چنین فرهنگ و ادبیات شفاهی کلهری از جانب شاعران و نویسندگان این ایل بزرگ و گاهی از طریق صداوسیما و رسانه‌های مکتوب شروع شده است و تاکنون نیز موثر بوده است.

زیبایی هایی که در حوزه ی گویش خانوادگی و قومی وجوددارد به مراتب از زیبایی های زبان‌ها و گویش‌های غیر قومی موثرترند و قبل از هر چیز دیگری موجب می‌شوند که ما بهتر و ماهرانه‌تر به طرح مباحث بپردازیم زیرا یکی از مهم‌ترین ارکان زیبایی در زبان خاندانی "َعواطف واحساسات" می‌باشد که به صراحت‌گویی ما شکل لذت‌بخشی می‌دهد. به عنوان مثال:

وقتی پدری از نژاد کلهر به دخترش می‌گوید: "ڕووڵە یەی گلە چای ئڕا باووگد بار"ٚ،

می‌بینیم که در این پیام هم عاطفه، هم احساس و هم احترام وجود دارد که فرزند باشنیدن کلمه‌ی "رووله" خود را صمیمانه‌ترین فرد با پدرش حس می‌کند.

به عنوان مثال درمراتب زیبایی شناسی  این ترکیب ها دقت کنید:

درزبان فارسی امروزی ،هنگام احوال پرسی و دیدار شخصی باهم گفته می شود: " سلام، خوبی ، مرسی ممنونم و...ودرجواب ان ها هم این ترکیب ها  گفته می شود: "خوبی، ممنونم مرسی"، اما درگویش کلهری همین ترکیب ها به این شیوه عنوان می شوند: "سەڵام،شەوەخەێر،نیمەرووەخەێر،ئێوارەوەخەێر،سباڵ خەخێر،خاسی،سڵامەتی،خۆەشێ، دیچوە،باووگدوو یان ئەلحەمدللە گشتێ خاسن، شکرم ڕا دێینتان،ودرجواب این ترکیب ها گفتە می شود:" عەلەیک سەڵام بان چەو،قەدەموو کەرەم،فرە خوەشاتی،پاتەڵبان چەومان نایە،و...درادامە ی آن یکی ازطرفین اضافه می کندکه: دووعات کەێم ،هەمیشەحەواڵ‌پڕستیم.

اکنون اگر بارعاطفی واحساسی را در ترکیب‌های به کارگیری شده دراین دونوع دیداررابررسی کنیم متوجه می شویم که چقدر عاطفه واحساس درگویش کلهری سنگین‌تر و رابطه سازتراست و برعکس در زبان مقابل چقدر بار عاطفی آنها خشک وبی روح وفاصله ٱور می باشد.

پس عاطفه و احساس یکی از ارکان مهم زیبایی شناسی روابط اجتماعی در گویش کلهری است که  در ساختار ارتباط اجتماعی بسیار موثر می‌باشد زیرا جنبه‌های صداقت‌پیشگی در آن روشن‌تر و محسوس‌تر است و پرده‌پوشی از بیان احساسات در آن وجود ندارد، به طوری که گاهی اوقات مکالمه‌ی احوال‌پرسی بین دویا سه نفر چند دقیقه ادامه پیدا می‌کند و در همان ابتدای ملاقات، زیباترین و محکم‌ترین نوع رابطه‌ی اجتماعی و قومی شکل می‌گیرد.

یکی دیگر از جنبه‌های زیبایی‌شناسی در گویش کلهری بیان کردن تجربه‌ها، داستان‌ها، ضرب‌المثل‌های بومی و حکمت‌ها و سرگذشت‌های شخصی ازهم دیگر است که در محافل دورهمی بیان می‌گردد. این امر در برقراری رابطه با هم در بین یک قوم بسیار موثر است و زیباتر از آن گوش دادن مخاطبان است که صادقانه گوش می‌دهند. این موضوع امروزه اغلب تحت عنوان گفتاردرمانی و رفتار درمانی از آن نام می‌برند که در ارتباط اجتماعی گویش‌وران کلهری باهم کاربردی وسیع دارد. در این موضوع جنبه‌هایی چون: احترام، پذیرفتن هم، ادب، تمجید و ستایش از سخنگو  وجود دارد که همه آنها از مولفه‌های زیبایی‌شناسانه در روابط گویش‌ورانه‌ی کلهری می‌باشد.

یکی دیگر از جنبه‌های زیبایی‌شناسانه در گفتارها و گویش‌های کلهری به ویژه درسطح روستاها که هنوزهم ادامه دارد این است که هرگاه کسی کاری به فردی بزرگ‌تر از خودش داشته باشد، ترجیح می‌دهد که برای بیان موضوع، حضوری مراجعه کند و از فرستادن پیغام با ارتباط تلفنی پرهیز می‌نماید. دراین نوع ارتباط‌، تواضع، احترام و صراحت در بیان موضوع وجود دارد که موجب می‌گردد تا کار مورد نظر سریع‌تر به نتیجه برسد.

از این رو می‌توان گفت که ادبیات شفاهی در گویش کلهری با همه‌ی مولفه‌هایش جنبه‌های زیبایی‌شناسانه‌ی مهمی را در این گویش ایجاد کرده و این امر در حوزه‌ی خانواده‌ها و سایر حوزه‌ها مهم‌ترین پایگاه تقویت زبان و گویش و موثرترین عامل ادامه دهنده‌ی حیات آن می‌باشد.

یکی دیگر از ویژگی‌های زیبایی‌شناسی روابط اجتماعی در گویش کلهری، انتقال پیام به صورت واضح و فهمیدن معنای ٱن از جانب طرفین است.د راین نوع ویژگی باتوجه به این که طرفین خوب به هم گوش می‌کنند و هیچ‌گاه از ترکیب‌های پیچیده و دور از ذهن استفاده نمی‌کنند، نوعی احساس درک شدن و خوب شنیده شدن و همچنین خوب گفتن نیز در هردو طرف پدید می‌آید و طرفین گفت‌وگو در حرف‌هایشان به بیراهه نمی‌روند زیرا معنای کامل گفته‌های هم را درک می‌کنندو هیچ گونه ابهام پرده‌پوشی در دریافت معناها به وجود نمی‌آید و هر دو طرف احساس هم را می‌شناسند.

از دیگر ویژگی‌های زیبایی‌شناسی روابط اجتماعی در گویش کلهری، هنگام حرف زدن در گروهی است که هر کدام بخواهد سریع‌تر حرفی را بزند که اضطرار ٱن بیشتراست؛ چنین اجازه می‌گیرد:

اقای... "شەکەرە لە کەڵامت بوود" و به این طریق اجازه‌ی حرف زدن برای خود می‌گیرد و طرفی که در حال حرف زدن است، ناراحت نمی‌شود و به درخواست او احترام می‌گذارد. البته این گونه اقدام‌ها‌، در بین افراد مسن‌تر و میان‌سال مرسوم تر است. این موضوع در هنگام شروع سخن در یک جمع نیز رعایت می‌گردد و نخست باید فردی که از نظر سن بزرگ‌تر است کلام را ٱغاز نماید و سپس موضوع، مطابق با اقتضای خود به دست کسی می‌افتد که بیشتر به او مربوط است. به عنوان مثال در مراسم خواستگاری، مجلس ختم، جلسه‌های سنگین خون بست، مصالحه‌گری‌ها و... در بین کوردها، این روش اجتماعی در عرصه‌ی گویش‌ها کارایی بیشتری دارد.

* فعال فرهنگی