کڵاوڕچنێ لە ئاوایی قەڵاگا

ئەمجارە دەشتی باو دەگرینەبەر و پاڵ بە بەردەڕەشەوە دەنین و گردەگەورە دەکەین بە جێژوانی خەیاڵات و ئەسپی قەڵەممان بەرەو قەڵای باخ و قەڵای شێخ سوڵەیمان ڕاودەنین و لەجوانیەکانی پاوە و بانەسار تا وێدەشت و شاسواربەگ و بەرقەڵا وپشت قەڵا دەنووسین و  چەپکە گوڵێ لە باخی سەرتیپ و کاروانێ و بەراو و هەواران دەکەینە گەردەنی کێلەبەرزەکانی شەهیدانی کیمیایی ئەو ئاواییە قەڵەممان ڕووی لە مەڵبەندەکەی حاجی سان و مەلاعەلی ڕەحیمی و مەلالەتیف و زێدەکەی  حاج حەمەی میرانی و لالۆ حەمەی دێهقانی (حەمەگۆڵە) و کاک حەمامین دەرویشی و ئەحمەدی ملکی و حاجی عەبدولکەریمی قادری و کاک خواکەرەمی مۆخەممەدی و سەدان کەڵەپیاو و شێرەژنی ناوداری‌تری ئەو گوندە کردووە...قەڵاگا

ئاوایی قەڵاگا یەکێ لەئاواییەکانی چەمی شامیان سەر بە شارستانی سەوڵاوایه و لە 10کیلومتری ڕۆژهەڵاتی ئەو شارەیه و  ڕۆخانەی گردەڵان لەپاڵیا هاژەی دێت و قەڵاجێ نزیکترین گوندە پێ کە لێ جیابووەتەوە و وڵانە و تفڵی و هەجمنە و تخان و تازاوا هاوسێیەکانی ئەم گوندەن. بە پێی وتووێژێ کە لەگەڵ کاک ناسر بەرایی کە یەکێکە لە دڵسۆزانی ئەو ئاواییە و شارەزایی تەواوی لە مێژوو و خۆشی و ناخۆشیەکانی قەڵاگا هەیە بۆمان، دەردەکەوێ کە ئاوایی قەڵاگا 850کەسی تێدا دەژێت و ئەم ئاواییە له ئاخری دەهەی 60 بە دووا بەهۆی لافاو و سیاهەرەس دابەش بووە بە دوبەش[هانەخوڵامان و قەڵاگای خوار] کە بە هەردووکیان قەڵاگا ئەڵێن.

قەڵاگاش چەشنی زۆربەی ئاواییەکانی تری شامیان، خاوەن مێژوویەکی تایبەتە کە بەداخەوە تا بە ئەمڕۆ لێکۆڵینەوەی جیدی لە سەر نەکراوە و وەک بە ناوەکەیا دیارە شوێنی کەڵات و قەڵابووە و ئەمڕۆکەش ئاسەواری 3 قەڵای مێژوویی لێ بەجێماوە،

خەڵکی قەڵاگا بە شێوازی سۆرانی و هەورامی قسان دەکەن و یەکێ لەو ئاواییانەیە کە  لە دووایین ڕۆژەکانی ڕەشەمەی ساڵی 1367ی ک،.ە کەوتە بەر لێشاوی نگریسی زالووسیفەتان و لەگەڵ زۆربەی ناوچەجیاجیاکانی کوردستان بۆردومان و کیمیاباران کراوە و خاوەن 22شەهیدی کیمیابارانە و خاوەن زۆرێک گیانباز و نەخۆشە بەهۆکاری کیمیایی.

دومزگەوت و دو قۆتابخانەی لێیە و کەش و هەوای کوێستانیە و سەری بە کێوەکانی پیازە و هەجمنەوە ناوە و لێرەوارەکانی تەژین لە داربەڕوو و زۆربەی خەڵکەکەی بە کشت و کاڵ و باخداری و ئاژەڵداریەوە سەرقاڵن.

شتێکە لەم ئاواییە زۆرتر سەرەنجمان بۆ لای خۆی ڕادەکێشێ نەریتی" کڵاڕۆچنێ"یه.

کڵاڕۆچنێ یا کڵاوڕۆچنێ ئەو ڕەسمەیە کە لە هەورامانی تەخت و ئاواییەکانی دەوربەری هەورامان هەمووساڵێ لە وەرزی زستان و لە  مانگی ڕێبەندانا بەڕێوە دەچێت و مێژوویەکی کۆنی هەیە و لە قەدیمەوە تا بە ئەمڕۆ هاوکات لەگەڵ بەڕێوەچوونی مەراسمی ئایینی مێژوویی زەماوەندی پیرشالیار بەڕێوە چووە و لەم ناوەدا قەڵاگاش وەک ئاواییەکانی سەرپیر، بندۆڵ، [بڵبر و سلێن و ژیواریش گوایێ پێشتر بەڕێوەیان بردووە] هەموو  ساڵێ هاوکات لەگەڵ هەوراماندا ئەم نەریتەیان بەڕێوە بردووە.

لە قەدیمەوە تا ساڵەکانی 1360ی ک.ە بە ڕێکووپێکی و بەگەرم و گۆڕیەوە ئەو ڕەسمە لەو ئاواییەدا بەڕێوە چووە بەجۆرێ کە پیرە پیاوەکانی ئەمڕۆکەش چیرۆکی ئەو نەریتەیان لە سەر زارە و پیرەکانی بیری منداڵی خۆیان دەکەنەوە کە لە ئاواییدا کڵاوڕۆچنێیان بەڕێوە بردووە.

لە قەڵاگا لە کۆنەوە لە دو نۆبەت و لە دوو کاتدا له یەک ڕۆژدا بەڕێوە چووە؛ یانێ ئەو مێرمنداڵانەی کە تەمەنیان ژێر 15ساڵ بووبێت بەر لە بانگی مەغریب لەنێو گونده‌که‌دا درگا بە درگا و ماڵ بە ماڵ بە هەنبانەیەکەوە گەڕاون و خەڵاتی خۆیان لەخاوەن ماڵ وەرگرتووە و لاوان و تازەلاوانیش پاش بانگی عیشا کردوویانەتە سەربانی ماڵەکان و پشتوێن و شاڵی خۆیان کە کیسەیەکیان پێوە هەڵدوراندبێ یا قاپێکیان پێوە بەستبێ لە بانی ماڵەکانەوە شۆڕ کردووەتەوە[قەدیم ماڵەکان کوناوچ یا ڕۆچنەیەکیان تێدا بووە  کە وەک نوورگیرێ بووە لە ماڵەکان و تەپ و تۆز و دووکەڵ و شتێکیش بووایێ لەوەی چووەتەدەر، بۆیە لە بنەڕەتدا شاڵەکەیان لەو ڕۆچنەوە کێشاوەتە خۆار و خەڵاتەکەیان تێخستووە و پاشان کێشاویانەتە سەر و پێشتر  کڵاوێکیان بە شاڵەکەوە دەبەست  و بەم بۆنەوە کڵاوێ کە لە ڕۆچنێکەوە شۆڕ بووبێتەوە و ناویان لێناوە کڵاوڕۆچنێ. ڕۆچن لە هەورامیدا یەکێ لەماناکانی ڕووناکیه و کوناوچیش هەر شوێنێ بووە بۆ ڕووناکی گرتن کە لە ئەمڕۆدا ماڵەکان ڕۆچنەیان نەماوەو بەجۆری نوێی دەکرێنەوە]

ئەوکاتەی کە شاڵەکە لەسەربانەوە شۆڕ دەکەنە نێو ماڵەکە لاوەکان ئەڵێن: کڵاوڕۆچنێ، کڵاوڕۆچنێ و بەم ڕستەیە خاەن ماڵ ئاگادار دەکەنەوە کە خەڵاتەکەیان بخەنە نێو کیسەکەیان تا ئەمانیش هەڵیکێشنە بان.

خەڵاتەکان کە زۆرتر بۆ منداڵان دابین ئەکرا گوێز و توو و نۆقڵ و مەویژ و پارە و خەپلە و قەیسیە وشکە و...بووە و بەجۆرێ دڵخۆشکەری مناڵان بووە و ئەمڕۆ کتێب و دەفتەر و قەڵەم و...یشی پێ ئیزافه کراوە.

بەداخەوە لە ساڵەکانی 60 بەدوا بەهۆی ئەوەی کە لافاوێ بووە هۆی جیایی قەڵاگا و ئاوایی دابەش کرا بە دوبەش ڕەنگ و بۆنی ئەو مەراسمەش پچڕا و بە ڕێکوپێکی بەڕێوە نەدەچوو بەڵام چەند ساڵێکە بەگوڕتر لەجاران خەڵکی قەڵاگا و فەرهەنگدۆستانی ئەو ئاواییە قۆڵی هێمەتیان هەڵماڵیوە تا ئەو میراتەی کە لە باب و باپیریانەوە پێیان گەیشتووە وەک ئەمانەتێ بیگەیێنە دەستی نەوەی داهاتووش.

شایانی باسە لەناوچەی شامیان تەنیا ئاواییەکانی قەڵاگا و بندۆڵ ئەمڕۆژانە ئەو ڕەسمی کڵاڕۆچنێیە بەڕێوە ئەبن.

شایانی باسە ئەم ڕێوڕەسمە مێژووییە سەرەتا له ئاوایی سەرپیر بەڕێوە ئەچێ و وەک ئەڵێن سێ بەشە لەبنەڕەتدا بەشێکی بۆ منداڵانە کە ئەڵێن کڵاڕچنێ کڵاڕچێ.  

بەشێکی تریان بەناوی کۆتەکۆتە تایبەت بە لاوان بووە و گوایێ له مێژوودا تەنانەت سەروچاوی خۆیشان بە خەڵووز ڕەش کردبێ و دوواتر ئەڵێن کۆتە کۆتە و خەڵاتەکەیان وەردەگرن و بەشی سێهەمیشی ڕۆژێ دوای ئاوایی سەرپیر هەر ئەو کارانە لە ئاواییەکانی تری هەورامان بەڕێوە چووبێ وەک ئاواییەکانی سلێن، بڵبەر، کەماڵا، نوێن و هەباساوا، ژیوار و ڕوەوەرێ و...

کڵاوڕۆچنێ دەسپێکی یەکەمی بەڕێوبردنی زماوەندی پیرشالیارە [خەبەر...زۆرتریش بە گوێزی تەبەڕۆکی پیر کڵاوڕۆچنێ دەستی پێکردووە] و دواتر قوربانی کردنی بە دەستی  تایفەی پاشا لە هەورامان [تەنیا ئەو تایفە مافی ئەوکارەیان هەیه]و دواتر مەراسمی تربێ، کەتیدا یەکەم جار چیشتی تایبەتی گێتێ لەگەڵ ماس لە سەرمەزاری پیرخالید له سەرپیر  بەڕێوە ئەچێت و ئیزنی چوون بۆ سەر پیرەکان تریان هەیه و دواتر زکر و دەف لێدان و هەڵپەڕکی تایبەت و ئایینی و پاشان شەوی نیشت و شەوی قەوم یەکێ لەو شەوانەیە کە تێیدا قەوم و تایفەکان و مێوانەکان لەو چێشتە تایبەتە ئەچێژن و زیرەوان یا گزیرەوان بەرپرسی ئەو کارەیه و خەڵک وەک تەبەڕۆکێ لەو چێشتە دەڕوانن.

سەرچاوەکان: وتووێژێ لەگەڵ بەڕێز کاک ناسری برایی قەڵاگا و چەند بەساڵاچووی ئەو ئاواییە و دەقێکی فارسی کاک ناسر.