سد ژاوه در محدوده استان كردستان روی رودخانه ژاوهرود و در پایین‌دست دو رودخانه گاوهرود و قشلاق احداث شده است.
در چند ماه گذشته فعالیت‌های جدی برای آبگیری سد ژاوه صورت گرفته است. جلسات متعددی در تهران و سنندج برگزار شده است. ساخت این سد بد مطالعه شده، در سال ۱۳۹۲ پایان یافت، اما به دلایل مشكلات كیفی آب ورودی به مخزن سد تا حالا امكان آبگیری نبوده است. مدتی قبل بعد از همایش بین‌المللی هامون با معاون آب وزیر نیرو ملاقات داشتم و این گزارش را به عرض ایشان هم رساندم كه سد ژاوه نباید در این شرایط آبگیری بشود.دولت چهاردهم با شعار تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد به پیروزی رسید، بنابراین انتظار می‌رود كه در پروژه‌هایی مانند سد ژاوه بر اساس یافته‌های علمی سازوكارهای بخش آب و كشاورزی پیش رود. سد ژاوه در محدوده استان كردستان روی رودخانه ژاوهرود و در پایین‌دست دو رودخانه گاوهرود و قشلاق احداث شده است. درحوضه آبریز سد ژاوه و روی دو رودخانه مذكور سه سد احداث شده كه سدهای گاوشان در استان كردستان و سد سلیمان‌شاه در استان كرمانشاه روی رودخانه گاوهرود و سد قشلاق یا وحدت روی رودخانه قشلاق احداث شده است. كارفرمای سد ژاوه شركت توسعه منابع آب و نیروی ایران است و هدف از احداث آن استحصال آب میان حوضه و آب رها شده از سدهای قشلاق و گاوشان، جهت استفاده در بخش‌های كشاورزی است.
نتایج مدل‌سازی كیفی رودخانه‌ها
دفتر محیط زیست و كیفیت منابع آب شركت آب منطقه‌ای كردستان گزارشی از مطالعات مدل‌سازی كیفی رودخانه‌های مذكور كه توسط كارفرما و مشاورین انجام شده را منتشر كرده است. آنالیزها و نتایج كیفی رودخانه نشان داده كه نباید سد ژاوه آبگیری شود، چراكه شرایط آبگیری مهیا نشده است. این گزارش به سهم آلاینده‌های بالادست سد اشاره دارد:
حجم مخزن سد ژاوه در رقوم نرمال حدودا 65 میلیون مترمكعب است. منابع آبی تامین‌كننده آن از رودخانه گاوهرود با سهم تقریبی52درصد فراهم می‌شود. سهم آلایندگی آن نیز در رودخانه ژاوهرود 34 درصد بوده كه عمدتا ناشی از فعالیت‌های كشاورزی، روستایی و دام و طیور است.
منبع تامین‌كننده دیگر با سهم43 درصدی از آورد سد ژاوه، رودخانه قشلاق بوده كه با طول 45 كیلومتر از پایاب سد قشلاق شروع شده و در مجاورت آن باغات و اراضی كشاورزی توسعه یافته است. همچنین به واسطه عبور از شهر سنندج و نواحی منفصل شهری و روستاهایی كه به نحوی در كنار آبراهه‌ها و مجاری آب‌های سطحی منتهی به رودخانه واقع شدهاند، همواره حامل جریانی از آلاینده‌هاست.
سهم آلایندگی رودخانه قشلاق برای سد ژاوه معادل 66 درصد بوده كه از این66 درصد، 45 درصد آن مربوط به تصفیه‌خانه فاضلاب و شیرابه زباله است.
تصفیه‌خانه فاضلاب سنندج كه در 4 كیلومتری پایین‌دست شهر سنندج واقع شده در شرایط فعلی نه از نظر كمی (به دلیل حجم قابل توجهی از وجود جریان پساب و تخلیه فاضلاب خام به رودخانه) و نه از نظر كیفی (عدم حذف فسفر و نیتروژن)، شرایط لازم و كافی را برای آبگیری سد ژاوه مهیا نكرده و كماكان به عنوان یك كانون آلایندگی قابل توجه برای رودخانه قشلاق و تشدید وضعیت تغذیه‌گرایی سد ژاوه به شمار می‌آید. آنالیزها و نتایج كیفی رودخانه نیز موید و تایید‌كننده این موضوع است.
هیچ اقدامی در خصوص ساماندهی فاضلاب، مدیریت فضولات حیوانی و دفع بهداشتی زباله‌های انسانی روستاهای واقع درحوضه آبریز سد ژاوه نشده است و آلایندگی كلیه روستاهای مذكور عمدتا از طریق مجاری آب‌های سطحی به رودخانه‌های قشلاق و گاوهرود سرازیر و منتهی می‌شود.
سلب مسوولیت وزارت نیرو و شركت آب و نیرو در مورد كیفیت آب ورودی به سد ژاوه
آنچه به عنوان بحث اساسی در ساخت این سد واضح می‌شود، موضوع كیفیت آب رودخانه‌های قشلاق و گاوهرود بوده و از بدو ساخت سد ژاوه یكی از ایرادهایی كه گزارش ارزیابی زیست محیطی به آن اشاره كرده بحث ورود آلاینده‌ها به سد مذكور است. لذا یكی از نواقص مطالعاتی در حوضه آبریز «سیروان» مطالعات زیست محیطی و كیفی هستند. شركت توسعه آب و نیرو اعتراف می‌كند كه در گذشته مطالعات گسترده‌ای در حوضه آبریز سیروان به دست مشاورین مختلف انجام شده است كه «می‌توان گفت همگی آنها به مطالعات كمی این حوضه آبریز پرداخته‌اند و مقوله كیفی آب چندان مورد توجه قرار نگرفته است.» از سال 1386 كه موضوع سد ژاوه مطرح شد این مساله مورد اعتنای متخصصان بوده است. فاطمه ظفرنژاد، كارشناس و پژوهشگر حوزه آب، در سال 1399 در مورد سد ژاوه چنین می‌نویسد:
«در یك آبخیز كوچك یا در یك زیرحوضه كه چند سد بزرگ درآن وجود دارد سد تازه‌ای تصویب می‌شود در حالی كه سیمای مصرف نشان می‌دهد آبی پشت سد جمع نخواهد شد مگر فاضلاب شهرهای بالادست سد ژاوه.» هرچند متخصصان این مساله را به شركت آب و نیرو و وزارت نیرو گوشزد كرده بودند، اما تصمیم بر این شد كه مسوولیت كیفیت رودخانه و مدیریت حوضه آبخیز به عهده ارگان‌های ذی‌ریط استانی است و تا ساخت سد و آبگیری این مساله را باید حل كنند. مدیریت كیفی رودخانه قشلاق و گاوهرود به عهده مسوولان استان است. ارگان‌های استانی نیز هیچ دخالتی در برنامه‌ریزی، طراحی و ساخت (اجرایی) سد ژاوه نداشته، هیچ مسوولیتی در قبال مدیریت كیفیت حوضه سد ژاوه را قبول نكرده‌اند، چراكه به‌زعم خود، اعتبارات لازمی برای اجرای آن دریافت نكرده بودند.
روایت سازندگی و توسعه یا ناكارآمدی مدیریتی؟
گزارش شركت آب و نیرو (1399) این را متذكر می‌شود كه مسوولیت رفع 55 درصد از آلودگی‌های ورودی به مخزن سد ژاوه به عهده ادارات مختلف استان كردستان است كه تقسیم وظایف مربوط به فعالیت‌های آن در نامه شماره 16959/200/97/ص مورخ 23/12/97 شركت آب منطقه‌ای استان كردستان به توافق ادارات مربوطه رسیده است. ابهاماتی زیادی وجود دارد كه چطور این ادارات استانی 55 درصد آلاینده‌ها را كنترل می‌كنند. برای تقلیل اهمیت این‌بار آلودگی، بسیاری از مسوولان ذی‌ربط این روایت را بازگو می‌كنند كه اگر این 45 درصد كنترل شود و تصفیه‌خانه ارتقا یابد، 55 درصد آلودگی چیزی نیست. در عمل از رویكرد «ان‌شاءالله در آینده درست می‌شود» یا به عبارتی، موكول كردن تكمیل تصفیه‌خانه و حذف 55 درصد از آلودگی‌های دیگر در آینده‌ای نامعلوم استفاده می‌شود.
تهدیدی برای امنیت اجتماعی پایدار در منطقه
یكی از موضوعات مهم امنیت ملی در بحث مدیریت منابع آب این است كه آلودگی این منابع و ایجاد آلودگی در این سطح با ایجاد دریاچه فاضلاب می‌تواند تهدید جدی برای امنیت ملی باشد: ایجاد دریاچه‌ای با آلودگی، مصداق كاهش منابع است كه تبعات اقتصادی را هم در بر دارد. برای مثال با توجه به دشواری امكان زیست در روستاهای حاشیه، بالادست و مجاور سد بسیاری از باغات مستعد اطراف سنندج از بین خواهد رفت و این موضوع از یك سو با از بین بردن باغاتی كه عمده محصولات كشاورزی را برای شهرهای اطراف تامین می‌كند در اقتصاد منطقه تاثیرات ناگواری خواهد داشت. یكی دیگر از پیامدهایی كه امنیت ملی را تهدید می‌كند، تشدید مهاجرت است. از بین رفتن امكان معیشت در روستاها و روی آوردن روستاییان به مهاجرت و مشاغل كاذب از دیگر پیامدهای این موضوع خواهد بود. از سوی دیگر پیامدهای بهداشتی این موضوع برای ساكنان روستاها و شهر سنندج از جمله موضوعات مهمی است كه وجه اقتصادی قابل توجهی دارد. پدیده حاشیه‌نشینی و مهاجرت از روستاهای اطراف شهرهای استان پدیدهای رایج است و در مجاورت سنندج نیز نواحی منفصل شهری پذیرای مهاجرین روستاهای اطراف شدهاند. در حال حاضر روستای دوشان با پذیرش مهاجرت عمدتا از روستاهای بین شهرستان سنندج و كامیاران از حالت روستا به یك ناحیه منفصل شهری تبدیل شده است كه عمدتا نوع مهاجرت به صورت دسته‌جمعی از هر روستا چند خانوار بوده است. اكنون در صورت آبگیری سد و نبود شرایط مساعد زندگی روند مهاجرت این روستا و حاشیه‌نشینی گسترش خواهد یافت، به عبارت دیگر این موضوع منجر به تغییرات دموگرافی منطقه خواهد شد، با تغییر شیوه زیست روستاییان پس از مهاجرت به حاشیه شهرها الگوهای رفتاری و فرهنگی آنان نیز دستخوش دگرگونی‌های زیادی خواهد شد و بنیان‌ها و ارزش‌هایی كه در روستاهای مبدا مورد توجه بوده است معمولا در حاشیه شهرها فاقد كاركرد اجتماعی خواهد بود.
لطمه واردن شدن به منظر فرهنگی هورامان به عنوان میراث جهانی یونسكو
دریاچه این سد در حریم و عرصه منظر فرهنگی هورامان به عنوان میراث جهانی یونسكو قرار گرفته است. یكی از شاخص‌های ارزیابی میان مدت این اثر جهانی حفظ محیط زیست و كاهش آسیب سد ژاوه است كه یونسكو به سازمان میراث فرهنگی ابلاغ كرده. علاوه بر این حفظ آثار میراث فرهنگی و تاریخی در این میراث جهانی جزو وظایف ذاتی وزارت میراث است كه پس از ثبت جهانی این اثر در تعهدات جمهوری اسلامی ایران به یونسكو نیز قرار دارد. بنابراین وجود دریاچه آلوده سد ژاوه نه فقط یك فاجعه زیست محیطی است، بلكه به (1) منظر فرهنگی هورامان به عنوان میراث جهانی یونسكو و (2) معیشت و زندگی و رونق اقتصادی مردم منطقه لطمه وارد می‌كند .
*رییس شورای سیاستگذاری آب و خاك اتاق بازرگانی سنندج
منبع: روزنامه اعتماد
آدرس کوتاه خبر: