روژان پرس: برنامه‌ها و عملکرد نظام آموزشی در سال‌های اخیر در قبال بروز آسیب‌های اجتماعی، نشان می‌دهد که اهمیت ارتقاء مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان در مدارس با رویکرد علمی و یکپارچه، بیشتر از گذشته نمود پیدا کرده است؛ به همین منظور آموزش و پرورش طی سال‌های اخیر در راستای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و تحقق اهداف پیش‌بینی شده در سند تحول بنیادین، اقدام به طراحی مجموعه‌ای نظام یافته از خدمات و برنامه‌ها شامل؛ غربالگری، آموزش، توانمندسازی و حمایت‌های روانی اجتماعی در قالب طرحی به نام نماد (نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان) کرده است. در طرح نماد، مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان، حول محورهای خانواده، مدرسه و جامعه (از طریق مشارکت بین بخشی تمام نهادها و ارگان‌های مرتبط و مبتنی بر مدل بومی و سبک زندگی اسلامی- ایرانی) انجام می‌شود.در این مقوله سعی خواهد شد ضمن معرفی اجمالی طرح در حد امکان به مزایا و چالش‌های اجرایی پیش روی آن هم اشاره شود.
زیرساخت اجرایی بخش غربالگری طرح نماد با عنوان سامانه نماد در سایت همگام تعبیه شده است و با استفاده از ابزارهای خاصی از جمله پرسشنامه، مشاهدات علمی و… دانش‌آموزان آسیب‌پذیر و آسیب‌دیده شناسایی می‌شوند. البته اجرای غربالگری در سامانه نماد نیاز به توجیه کامل دانش‌آموزان از طرف مشاوران یا عوامل اجرایی مدرسه دارد و شامل غربالگری سریع، غربالگری پایه، نشانگان محور و اورژانس می‌باشد.
بخش آموزش طرح نماد شامل آموزش‌هایی ارتقایی، جهت بالا بردن دانش و مهارت دانش‌آموزان، خانواده‌ها و کارکنان مدرسه انجام می‌شود؛ در این بخش به منظور پیشگیری از رفتارهای پرخطر،کارگاه‌هایی برای دانش‌آموزان (با رویکرد رشدمحور)، اولیا و کارکنان برگزار می‌شود.
فرایند ارائه خدمات توانمندسازی، مشاوره، روان‌درمانی و مددکاری در دو سطح مدرسه و منطقه انجام می‌شود. در سطح مدرسه پس از شناسایی پایه، تشخیص ابتدایی و در نهایت تشخیص اصلی توسط مشاور، رابط مشاور یا مربی منتخب و ارائه خدمات مداخله‌ای، در صورت درمان پرونده مختومه و در غیر این‌صورت پرونده دانش‌اموز به کمیته نظام مراقبت‌های اجتماعی منطقه ارجاع داده می‌شود. در سطح منطقه هم پس از انجام بررسی‌های اولیه و مداخلات مددکاری، دانش‌آموز جهت دریافت خدمات مورد نظر به هسته یا مرکز مشاوره و در موارد خاص، نیز به نهادهای مرتبط جهت مساعدت‌های لازم قضایی، انتظامی، مددکاری، اقتصادی و فرهنگی معرفی می‌گردد. در مرحله بعد در صورت دریافت خدمات و پایان فرایند، دانش‌آموز مورد نظر به مدرسه با رعایت اصول مراقبت و پیگیری ارجاع داده می‌شود.
در این طرح چنانچه دانش‌آمو با شرایط اورژانسی و حاد شناسایی شود نیازی به انجام فرایندهای ذکر شده نیست. به دنبال شناسایی دانش‌آموزان دارای مشکلات و نیازمند ارائه خدمات مرتبط با فوریت‌های روانی- اجتماعی، تیم فوریت‌های روانی- اجتماعی که باید شامل روان‌پزشک، پزشک، روانشناس، مددکار، کارشناس مسائل حقوقی باشد متناسب با نیاز، وارد عرصه می‌شود و با ارائه خدمات اضطراری، بحران‌های به‌وجود آمده برای دانش‌آموزان را مدیریت می‌کند و تا رفع مشکل با ارائه خدمات مددکاری موارد را پیگیری می‌کند.
مزایای اجرای طرح نماد
— در این طرح با به دست آوردن فراوانی آسیب‌های مدارس یک منطقه، می‌توان برای مشکلات و چالش‌های موجود با توجه به اولویت بندی، برنامه‌ریزی دقیق‌تر کرد.
— با توجه به گسترش روزافزون و تنوع آسیب‌های اجتماعی، برشمردن یک یا چند نوع آسیب اجتماعی برای کشور و ارائه یک نسخه هماهنگ برای مقابله با این آسیب‌ها بسیار اشتباه است؛ در این طرح با شناسایی موردی، هر مدرسه تلاش می‌کند که راه‌کار مقابله با آسیب موجود را شناسایی و به‌صورت تخصصی با آسیب مورد نظر برخورد کند و دیگر یک نسخه هماهنگ مانند گذشته برای کل مدارس منطقه، استان یا کشور صادر نمی‌شود.
طرح نماد در نوع خود، جامع و عملیاتی است و به دلیل جامعیت، مأموریت‌ها، زیرساخت‌ها و ابزارهای فنی، سرمایه‌ای ارزشمند برای کشور است اما الزاماَ ارائه طرح خوب و کارآمد نمی‌تواند تضمین‌کننده موفقیت‌آمیز بودن آن باشد. شرط موفقیت طرح، حمایت مسئولین وزارتی و استانی و سایر دستگاه‌ها در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی در مدارس است
— در این طرح حمایت‌های روانی و اجتماعی از دانش‌آموزان و توانمندی آنان در برابر آسیب‌های اجتماعی اقزایش می‌یابد.
— نظارت و مشارکت این طرح با ائتلاف نهادهای آموزش و پرورش، قوه قضائیه، تعاون، کار و امور اجتماعی، سازمان بهزیستی، وزارت بهداشت، کمیته امداد، وزارت کشور، بسیار ارزشمند است؛ ناگفته نماند همکاری عملی این نهادها با وزارت آموزش و پرورش در سطوح ملی، استانی و منطقه‌ای به صورت مستمر و فعال درتمام برنامه‌ها لازم است که تاحال کمتر اتفاق افتاده است. البته قرار بر این نیست که آموزش و پرورش و یا خود طرح به عنوان مثال در زمینه اورژانس اجتماعی، تشکیلات و سازمان جدیدی داشته باشد و در کار سایر دستگاه‌ها تداخل کند و یا مسئولیت این دستگاه‌ها را به عهده بگیرد، بلکه هدف این است که از طریق هم‌افزایی دستگاه‌ها، مأموریت خطیر شناسایی و ارائه خدمت به دانش‌آموزان در معرض خطر، پرخطر و یا دارای مصادیق فوریت‌های اجتماعی، با سرعت بیشتری دنبال شود.
— این طرح مستند، قابل فهم، بومی و ارزشی است. به طوری که در آموزش‌های فاز ارتقایی به آموزش مهارت‌های مورد نیاز دانش‌آموزان در مدرسه توجه می‌شود.
— جدا از اینکه آموزش‌های دانش‌آموزان رشدمدار است، در این طرح آموزش‌های لازم به خانواده‌ها جهت فرزندپروری، مدیریت هیجان و… داده می‌شود.
— ایجاد نظام ارجاع الکترونیک دانش‌آموزان در معرض خطر، پرخطر و دارای اورژانس اجتماعی از دیگر محاسن طرح می‌باشد.
چالش‌ها ومشکلات طرح نماد
— مداخلات انجام شده در طرح نماد، معلم‌محور است؛ یعنی اگر معلم نسبت به شناسایی یا کمک به دانش‌آموزان ناکارآمد عمل کند یا بی‌توجه باشد، اجرای طرح در همان قدم نخست متوقف می‌شود. عدم استفاده از مشاورین و روانشناسان متخصص در این طرح و مشاور محور نبودن آن یکی دیگر از ایرادات طرح نماد است و در صورت مشاور محور بودن طرح با کمبود نیروی مشاوره‌ایی که در سطح کشور وجود دارد عملا اجرای طرح راکد می‌ماند.
— مشکل دیگر این است که پیگیری جدی و اطلاعات جامعی ازوضعیت درمان و رفع مشکلات دانش‌آموزانی که غربال شده و مشکل دار شناسایی شده‌اند و سپس به مراکز مشاوره ارجاع داده شده‌اند، در دست نیست و پرونده‌سازی برای این دانش‌آموزان در سامانه نماد به صورت کامل و تخصصی انجام نمی‌شود. گاهی نیز سایت همگام مدت‌های طولانی دچار مشکل است. (در آزمون‌های هدایت تحصیلی ناکارآمدی سایت همگام برهمگان اثبات شده است)
— اگر بودجه و اعتبارکافی از سمت نهادهای مربوطه برای این طرح اختصاص داده نشود حاصل‌اش چیزی نخواهد بود جز چند دوره ساده برای معلمین مدارس جهت آموزش ارکان طرح نماد که با شرکت حداقلی شورای معلمین مواجه می‌شود. گاهی نیز این دوره‌ها با گزارش‌های طویل و عکس‌های متعدد رسانه‌ای شده و در عرض چند ساعت پایان می‌یابد.
— علاوه بر معلمان عدم شناخت عوامل اداری و مسولان آموزش و پرورش باعث می‌شود آنها در اجرای طرح مشارکت کافی نداشته باشند و این امر باعث عقیم ماندن طرح و شکست آن می شود.
— همزمان با این طرح در آموزش و پرورش برنامه‌ای موازی دیگری وجود دارد که باعث سردر گمی و اتلاف نیروها و منابع می‌شود.
چنانچه ملاحظه می‌شود طرح نماد در نوع خود، جامع و عملیاتی بوده و به دلیل جامعیت، مأموریت‌ها، زیرساخت‌ها و ابزارهای فنی، سرمایه‌ای ارزشمند برای کشور است اما الزاماَ ارائه طرح خوب و کارآمد نمی‌تواند تضمین‌کننده موفقیت‌آمیز بودن آن باشد. در صورت حمایت مسئولین وزارتی و استانی و سایر دستگاه‌ها از آن، می‌تواند در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی در مدارس موفقیت‌آمیز عمل کند. همچنین انتخاب و به کارگیری نیروی انسانی متخصص، آموزش مستمر و مداوم آنها، تهیه امکانات لازم طرح، پرداخت متناسب و به موقع هزینه خدمات ارائه شده توسط نیروی انسانی از ملزوماتی است که به موفقیت طرح کمک می‌کند.
نکته دیگر، جدا از اینکه برای استقرار طرح و گسترش آن، به حمایت‌های گسترده‌ای نیاز است. سایر طرح‌ها و برنامه‌های موازی با این طرح باید تجمیع شوند، این کار علاوه بر اینکه موجب هم‌افزایی در منابع و ظرفیت‌ها می‌شود، در عین حال موجب افزایش نرخ پوشش و گسترش و استقرار کامل طرح نیز می‌شود. با این اوصاف به نظر می‌رسد این طرح در برنامه‌ریزی یا توجه به جزئیات و روی کاغذ بسیار بی‌نقص و دقیق است؛ اما باید منتظر ماند ودیدکه آیا در عمل هم خوب پیشرفت می‌کند؟
امیدوارم با استمرار همکاری‌ها و حمایت‌های ملی برای اجرای طرح، شاهد استقرار کامل طرح با تمامی ابعاد، زیرساخت‌ها، ابزارهای فنی و کارکردهای آن برای خدمت به کودکان و نوجوانان کشورمان باشیم و از تبدیل شدن آن به طرحی نمادین در آموزش و پرورش جلوگیری شود.
* مشاور شاغل در آموزش و پرورش منطقه زیویه (استان کردستان)