مرگ خاموش اقتصاد

مناطق کوهستانی کردستان و اورامانات و گذرگاه‌های صعب‌العبور، نامناسب بودن راه‌های ارتباطی ماشین‌رو، نوع معیشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه‌گانه بهار و تابستان و پائیز (که فصل کار است) پا افزاری را می‌طلبد که سبک، راحت، مقاوم، خنک و در عین حال ارزان باشد و خود عشایر، روستاییان و جوامع نیمه‌شهری با امکانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند.

کلاش یا همان گیوه، نوعی پای‌افزار است که رویه آن را از ریسمان و نخ (‌نی‌) و نوعی نخ از پشم بز که دور زیره کلاش (‌پرگ ما) ریسمان‌های پنبه‌ای بافته و زیره (چیره کلاش‌) یا ته آن را گاه از چرم و غالباً از لته‌های به هم فشرده و در هم کشیده می‌سازند. کلاش را باید یکی از جالب‌ترین و ارزنده‌ترین صنایع دستی روستایی کردستان دانست.

این پای‌پوش قدیمی که روزگاری، بخصوص در فصل تابستان مورد استفاده فراوان قرار می‌گرفت در سال‌های اخیر به سبب رواج کفش ماشینی و جایگزین شدن آن به‌جای پای افزارهای قدیمی در اکثر مناطق ایران رونق و اعتبار دیرین خود را از دست داده و صنعت‌گران شاغل نیز به علت کمی درآمد و کاهش تقاضا در این رشته به مشاغل دیگر روی آورده‌اند؛ ولی زیبائی و تنوع و طرح‌های متعدد کلاش آنچنان است که هنوز هم متقاضیان فراوانی دارد و از استقبال قابل توجهی در فصول بهار و تابستان برخوردار می‌باشد. کلاش کشی یکی از صنایع دستی رایج و بومی استان کردستان و کرمانشاه است و به ویژه در بخش اورامانات از جمله صنایع دستی مسلط می‌باشد.

 این صنعت بومی را می‌توان بر مبنای نوع تولید و محل تولید به دو بخش اصلی روستایی و شهری تقسیم کرد. دو روستای «هجیج» و «نودشه» از بخش اورامانات جزو مراکز قدیمی و مهم تولید نوع خاصی از کلاش هستند که به نام کلاش زیره‌ای شهرت دارد.

در زمان صفویه اولین تبعید ایلات کورد اغاز شد و در سرزمین‌هایی همچون خراسان و اصفهان و شیراز اسکان داده شدند و از این رو این صنعت وارد این شهرها شد و بعد از گذشت سالیان طولانی در ساخت آن دگرگونی ایجاد و به صورت نیمه صنعتی تبدیل شده که در این مناطق به گیوه شناخته می‌شود.

تاریخ استفاده از کلاش در کردستان نامعلوم است اما در کتیبه انوبانی نی  به دوره لولوبی‌ها برمی‌گردد و درکتیبه هخامنشی مرد لولویی در پایش کفشی همانند گیوه وکلاش به تصویرکشیده است اما در این چندسال در کاوش‌های نزدیک روستا هجیج از توابع اورامانات کفشی پارچه‌ای کشف شد و به کلاش هورامان معروف است که قدمت سه هزار ساله دارد.

با مطالعات میدانی از کلاش‌بافان قدیمی در یافتیم که این هنر شگفت‌انگیز از روستای طویله از هورامان لهون و بعد وارد ایران شهر نودشه و نه‌وین  و هجیج و بعد به «اسپریز» و روستای «دل» امده است. همان گونه که در تاریخ سومری‌ها آمده است سومری‌ها بعد از شکست در مکانی به نام که به دشت شهرزور معرف است اسکان یافتند که روستای طویله از این منطقه است و همان طور که «سوران حمه‌ره‌ش» تاریخ‌دان گفته‌اند لهجه اورامی از شاخه‌های به‌جامانده از سومری‌ها است و هنر دست‌بافت نیز از شاهکار‌های سومری‌هاست. می‌توان گفت قدمت کلاش در این مناطق بیشتر از سه هزارسال است.

کلمه کلاش از دوواژه «کلا» که در زبان اورامی به معنی گاو دوساله و نر می‌باشد که در کلاش از پوست برای تیره و از نرینه آن برای زیره به کار می‌رود. «ش» نیز در اینجا معنی ندارد اما به احتمال زیاد واژه سومری ست.

واژه کلاش در زبان روسی به افزار معنی می‌شود کلاشینکف نیز به معنی جنگ افزار است.

1. ساختار اقتصاد استان  کردستان

استان کوردستان با جمعیتی بالغ بر یک میلیون و ششصد هزار نفر یکی از استان‌های توسعه‌نیافته در سطح کشور است. این استان نسبت به سایر استان‌های کشور در شاخص‌های کلان اقتصادی از جمله تورم و بیکاری و شاخص فلاکت و درامد سالانه یکی از استان‌های سطح پایین است و باتوجه به پژوهش‌های انجام شده در مورد شاخص‌های توسعه‌یافتگی از قبیل بهداشت، آموزش و درامد سرانه و غیره شهرستان مریوان و کامیاران دارای بهترین نسبت به سایر شهرستان‌های استان و شهرستان بانه و سرواباد در پایین‌ترین سطح این شاخص‌ها قرار دارند.

استان کردستان به دلیل شرایط جغرافیایی و کوهستانی که دارد فعالیت‌های اقتصادی کشاورزی و دامداری رونق سنوایی دارد؛ به طوری که در تولید چندین محصول کشاورزی از جمله توت فرنگی از استان‌های شاخص سطح کشور می‌باشد.

 همچنین استان کوردستان به دلیل طبیعت بکر و فرهنگ جمعی که دارد در سطح کشور به مردمان خون‌گرم و مهمان‌نواز شهرت دارد و هرساله پذیرای گردشگران و مسافران داخلی و خارجی زیادی می‌باشد و یکی از استان‌های توریست‌پذیر برتر کشور است. به دلیل پیشینه و شرایط سخت زندگی این مردمان در رشته کوه زاگروس، صنایع دستی یکی از هنرها و ملزومات زندگی مردمان می‌باشد که چندین مورد از صنایع دستی این استان ثبت ملی و جهانی شده است؛ بخصوص کلاش و شهرستان مریوان به عنوان شهرکلاش شناخته شده است.

باتوجه به بخش ارزش افزوده استان حدود 54درصد مربوط به بخش خدمات است که بخشی از این خدمات مربوط به گروه گردشگری و صنایع دستی است و 25درصد از ازرش افزوده تولیدی استان مربوط به بخش کشاورزی و دامداری است که این بخش نیز بخش اعظمی از مواد اولیه و ملزومات گروه صنایع دستی را تامین می‌کند.

با توجه به هم‌مرز بودن این استان با کشور عراق از نظر واردات و صادرات کالا‌ یکی از امن‌ترین مرزهای کشور و یکی از خروجی‌های برتر در سطح اول استان‌های مرزی ایران محسوب می‌شود.

صنایع دستی در ایران یکی از سه قطب برتر در جهان است و استان کردستان در این زمینه از مزیت‌های بسیاری برخوردار است. باتوجه به ویژگی‌ها و قابلیت‌های صنایع دستی می‌توان این صنعت را به عنوان مبنای قابل اتکا برای توسعه و رشد اقتصادی استفاده کرد.

برخی از کشورهای درحال توسعه به ویژه از نیمه دوم قرن بیستم، صنایع دستی را به عنون یک رشته‌ مکمل در اقتصاد خود مورد حمایت و تقویت قرار داده‌اند.

صنایع دستی به دلیل نقش‌هایی از جمله ایجاد شغل و سرمایه اندک مورد نیاز برای راه‌اندازی و همچنین بهره‌وری بالا می‌تواند به توسعه اقتصادی و بهبودی معیشت مردم منجر شود.

استان کردستان باتولید مواردی از جمله فرش و گلیم و صنایع نازک‌کاری روی چوب و کلاش (گیوه‌بافی) جولایی (نساجی سنتی) زیورآلات دست‌ساز و نمدبافی و خراطی و لباس کوردی و شال‌بافی یکی از استان‌های شاخص در زمینه صنایع دستی می‌باشد؛ به طوری که اقلامی مانند قالی وگلیم و نازک کاری و کلاش در بازارهای جهانی و ملی عرضه می‌شود و از شهرت خاصی برخوردار است.

بخش قابل ملاحظه‌ای از درامد ساکنان استان وابسته به بخش تولید و خدمات و توزیع صنایع دستی است و این بخش به عنوان پتانسیل و ظرفیت اقتصادی برای این استان می‌تواند مد نظر قرار گیرد به طوری که توسعه و تجهیز صنایع دستی می‌تواند از کانال اشتغال‌زایی از مهاجرت از روستا به شهر جلوگیری و بیکاری پنهان و کاذب را رفع نماید. صنایع دستی به دلیل ویژگی‌هایی از جمله کارطلب بودن، سادگی تکنیک و عدم احتیاج به آموزش تخصصی می‌تواند باعث افزایش اشتغال شود و به تبع آن باعث افزایش درامد سرانه می‌شود.

بودجه عمرانی سالیانه استان 500میلیاد تومان است و این بعد از سیستان و بلوچستان و ایلام رتبه سوم در محرومیت دارد.

3. اثرات کرونا براقتصاد در حوزه صنایع دستی بخصوص کلاش

صنعت گردشگری انسان محور است و بازار صنایع دستی یکی از بازارهایی است که تداوم و بقای آن بستگی به حضور گردشگر دارد. در حوزه صنایع دستی بخصوص کلاش، استان کوردستان به طور عام و شهرستان مریوان به طور خاص دارای مزیت نسبی در تولید این محصول می‌باشد که این امر مهم خود باعث ایجاد پتانسیل برای صادرات به خارج از کشور و حتی به استان‌های دیگر ایران شده است.  

پتانسیل‌هایی که باعث ایجاد مزیت نسبی در تولید کلاش در استان شده است:  

* نیروی کار ارزان

* تخصص در تولید

* شغل قدیمی افراد محلی و متخصص

* مواد اولیه ارزان

در مقدمه مطلب گفتیم که صنایع دستی و توریسم در رده دوم اقتصاد استان جای دارد. قبل از اینکه وارد مبحث تاثیر کرونا بر اقتصاد شویم باید گفت صنعت کلاش در استان به دلایلی افت بازار داشته که دلایل آن به شرح ذیل است:

* دلال‌بازی و واسطه‌گرایی؛‌ به گونه‌ای که سود اصلی آن به جیب تولید کننده نمی‌رود و بیشترین سود را واسطه‌ها می‌برند و این کار موجب سلب انگیزه تولیدکننده شده است.

* سفته‌بازی (چک) عدم تعهدهای مالی بین تولیدکننده و واسطه‌ها

* تکنولوژی- نبود دستگاه‌های صنعتی برای افزایش تولید در زمان که باعث تولید کم در فاصله زمانی است که ادامه این روند قطعا به نفع تولیدکننده نیست.

* بازار یابی  

* عدم حمایت دولت (عدم تشکیل اتحادیه برای تعادل قیمت‌ها. نبود بازار فروش. حمایت مالی از تولید کنندگان  و قانون کار.

مواردی که ذکر شد مشکلات افت بازار صنایع دستی بخصوص کلاش در استان بودند و اما در دوران کرونا ویروس:  

با همه‌گیرشدن بیماری کرونا از وهان چین و شیوع آن در کشور، ایران به یکی از کانون‌های انتشار تبدیل و برای پیشگیری از شیوع آن در داخل کشور، قرنطینه اعمال شد. همچنین کشورهای همسایه مرزهای هوای و زمینی خود را بستند و بازار به شکل کاملی به تعطیلی کشانده شد. در تمام اصناف از نظر اقتصادی کساد بازار داشتیم. با توجه به این  که بازار صنایع دستی متکی به گردشگر است و با توجه به شرایط کشور میزان ورود گردشگر به کشور و استان کوردستان به حد صفر رسید. ویروس کرونا از دو کانال اساسی اثرات مخربی بر بازار صنایع دستی بخصوص کلاش گذاشت:

 1- باتوجه به شرایط مرزی بودن استان کردستان و بسته شدن مرزهای استان بر کشور همجوار در برهه چند ماهه درامد از این صنعت به حد صفر رسید و باعث بیکاری مقطعی صنعتگران شد که این امر موجب کوچ نیروی کار به سمت صنعت‌های فعال گردید و افت تولید و فروش این محصول را به دنبال داشت.

2- باتوجه به اعمال قانون فاصله‌گذاری اجتماعی و راکد ماندن فعالیت‌های اقتصادی مواد اولیه کالاهای تولیدی بخصوص کلاش با افزایش قیمت بدویه روبه رو و باعث افزایش قیمت کالای تمام شده در بازار شد. در چنین شرایطی، عدم هم‌خوانی عرضه و تقاضا در بازار باعث ایجاد عدم تعادل در بازار این محصول شده است.

بازار داخلی صنایع دستی بازاری است سنتی که تا به حال برای گسترش آن بازاریابی و تبلیغات صورت نگرفته است. از خصوصیات مهم این بازار سود سرشار واسطه‌ها در امر توزیع مواد اولیه مصرفی و داد و ستد آن است. راهبردهایی که تعاونی‌ها و اتحادیه‌ها در بازاریابی نوین نادیده می‌گیرند استفاده از افراد متخصص و همچنین عدم انجام تحقیقات بازاریابی و نبود راهبرد مناسب برای قیمت‌گذاری و صادرات محصولات صنایع دستی بخصوص کلاش می‌باشد.

باتوجه به آمار مجوزها و فعالیت کارگاها، تقریبا هشتاد هزار نفر در این صنعت مشغول به کار هستند به صورت مستقیم و غیر مستقیم از بازار این محصول درامدزایی می‌کنند.

میزان تولید کلاش در استان به طور دقیق قابل بیان نیست اما به طور تقریبی سالیانه 20هزار جفت از این محصول تولید می‌شود که می‌توان با تعیین راهبردهای مناسب اقتصادی و مدیریتی، میزان بازدهی اقتصادی این محصول را برای افراد شاغل در این صنعت افزایش داد.

پژوهش‌های میدانی انجام شده نشان می‌دهد محصولات صنایع دستی بخصوص کلاش باتوجه به ویژگی عدم مشابهت و فقدان جنبه‌های رقابتی فراورده‌های دست‌ساز و ارزانی نسبی قیمت صنایع دستی به دلیل پایین بودن سطح دستمزدها و همچنین افزایش قدرت خرید کشورهای متقاضی می‌توان راهبرد‌های موثری را جهت بهبود تولید و توزیع این محصول اجرا کرد.

در شرایط حاکم بر اقتصاد در دوران پساکرونا امید بر آن است که بازارهای سنتی دچار تغییر اساسی شده و به سمت بازارهای مجازی و اینترنتی متمایل شود که باتوجه به این شرایط و کم و کاستی‌هایی که در گذشته نسبت به بازار‌یابی و تولید این محصول وجود داشته راه‌کارهای توسعه کارافرینی صنایع دستی به صورت زیر خواهد بود:

1- ایجاد بازارهای مجازی واینترنتی برای فروش اقلام صنایع دستی  بخصوص کلاش

2- ایجاد تغییرات ساده در تعاونی‌ها و الگوبرداری از شرکت‌های موفق

3- ایجاد واحدهای مستقل درجهت پژوهش در حوزه کسب و کار و بازاریابی

4-  ایجاد بازارهای محلی و اختصاص مکانی برای بازاریابی محصولات

5- شناسنامه دارکردن فعالیت و سازماندهی مشاغل

6- حمایت‌های مالی و تسهیلات دولتی در زمینه‌های بیمه و کارکنان در این صنایع

7- حمایت کامل دولت از کارکنان این صنعت  

نویسنده ومحقق:  د.بهزاد دافعی

و کارشناس اقتصادی  هیمن مصطفی‌زاده

بازنشر با ذکر منبع بلامانع است