قربانی، از سنت‌های مؤکد اسلام است که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم بر انجام آن تأکید بسیار داشتند. این عمل عبادی، علاوه بر جنبه اجتماعی و کمک به نیازمندان، نماد تسلیم، تقوا، و تقرب به خداوند متعال است. با این حال، در سال‌های اخیر، برخی گروه‌های مذهبی و مؤسسات خیریه با واسطه‌گری مالی در این عبادت، شکل اصیل و سنتی آن را مخدوش کرده‌اند. آنان با دریافت پول از مردم، خود اقدام به ذبح قربانی می‌کنند، بی‌آنکه قربانی‌کننده در این عمل شرکت یا حتی حضوری نمادین داشته باشد، و از گوشت قربانی نیز هیچ بهره‌ای به خانواده او نمی‌رسد؛ در حالی که این رویه، با سنت نبوی و فقه شافعی در تعارض است.
توصیه به ذبح توسط خود شخص
در فقه شافعی، مستحب مؤکد است که خود شخص، اگر توانایی دارد، قربانی را ذبح کند یا لااقل هنگام ذبح حضور داشته باشد. امام نووی در «روضه الطالبین» می‌گوید:
“وَالسُّنَّةُ أَنْ يُضَحِّيَ بِيَدِهِ إِنْ قَدَرَ، فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ شَهِدَهَا.”
یعنی: سنت است که انسان قربانی را با دست خود ذبح کند، و اگر نتوانست، لااقل در هنگام ذبح حاضر باشد.
این عمل نه تنها نشانه مشارکت عملی در عبادت است، بلکه روح تعبد و تقرب در آن زنده‌تر باقی می‌ماند. چنان‌که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم در حدیثی صحیح فرمودند:
“يا فاطمةُ، قومي إلى أضحيتِكِ فاشهديها، فإنّه يُغفَرُ لكِ بأوّلِ قطرةٍ من دمِها.”
(رواه الحاكم وصححه)
یعنی: ای فاطمه! برخیز و بر قربانی‌ات حاضر شو، زیرا با نخستین قطره از خون آن، گناهانت آمرزیده می‌شود.
هر چند شاید با دیدی مبتنی بر علم روان شناسی لحظه‌ی ذبح قربانی اگر کودکان خردسال شاهد ذبح نباشند بسیار پسندیده‌تر بوده و بر روح روان آنان تاثیر منفی نخواهد گذاشت اما حضور کودکان و‌تمامی اعضای خانواده در بحث تقسیم و توزیع گوشت قربانی در میان فقرا و همسایه‌گان و اقوام روح تعاون و همدلی و کمک به نیازمندان را به بهترین شیوه‌ی ممکن تقویت خواهد نمود.
تقسیم گوشت قربانی: حق خانواده محفوظ است
در سنت پیامبر و فقه شافعی، گوشت قربانی به سه قسمت تقسیم می‌شود:
یک‌سوم برای خانواده، یک‌سوم برای نیازمندان، و یک‌سوم برای هدیه به دوستان و آشنایان.
الله متعال در قرآن می‌فرماید:
فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ
(سوره حج، آیه 28)
یعنی: از آن (قربانی) بخورید و بینوای فقیر را نیز اطعام کنید.
در حالی که برخی مؤسسات گوشت را بدون هیچ توجهی به این تقسیم، تماما در اختیار خود می‌گیرند و حتی خانواده فرد قربانی‌کننده بهره‌ای از آن نمی‌برد. این اقدام نه‌تنها با روح تعالیم اسلام در تضاد است، بلکه باعث می‌شود بعد اجتماعی و تربیتی این سنت از میان برود.
باتوجه به اینکه حیوان مورد تایید شرع برای امر مستحب قربانی به وضوح در کتب فقهی تبیین شده و مشخص میباشد چه حیواناتی شایسته قربانی است و برای چند نفر قابل قبول است، به دلیل اظهر من الشمس بودن موضوع قصد شرح آن را ندارم، اما عنوان کردن سهیم شدن در قربانی آن هم با مبالغی محدود هیچ جایگاه فقهی و مستند شرعی ندارد. موسسات خیریه نیز شایسته نیست بدعتی در این سنت زیبا و مهم قربانی ایجاد کنند. اجازه بدهید کسانی که توان قربانی ندارند همان راه صدقه و احسان را ادامه دهند و اغنیا هم با ذبح قربانی فقرا و نیازمندان را به شیوه‌ی صحیح یاری نمایند.
و سخن آخر:
برگزاری مراسم قربانی باید با حفظ سنت‌های نبوی و رعایت توصیه‌های فقهی صورت گیرد. حضور شخص قربانی‌کننده، ذبح به دست خود یا با نظارت مستقیم او، و تقسیم گوشت به گونه‌ای که خانواده نیز از آن بهره‌مند شوند، از اصولی است که نباید فدای راحت‌طلبی یا ظاهرسازی مؤسسات گردد.
سزاوار است علما، ائمه جماعات و فعالان دینی نسبت به اصلاح این روند نادرست اقدام کرده و مردم را به احیای این سنت زنده و زیبا با تمام ابعادش دعوت نمایند.
توصیه به ذبح توسط خود شخص
در فقه شافعی، مستحب مؤکد است که خود شخص، اگر توانایی دارد، قربانی را ذبح کند یا لااقل هنگام ذبح حضور داشته باشد. امام نووی در «روضه الطالبین» می‌گوید:
“وَالسُّنَّةُ أَنْ يُضَحِّيَ بِيَدِهِ إِنْ قَدَرَ، فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ شَهِدَهَا.”
یعنی: سنت است که انسان قربانی را با دست خود ذبح کند، و اگر نتوانست، لااقل در هنگام ذبح حاضر باشد.
این عمل نه تنها نشانه مشارکت عملی در عبادت است، بلکه روح تعبد و تقرب در آن زنده‌تر باقی می‌ماند. چنان‌که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم در حدیثی صحیح فرمودند:
“يا فاطمةُ، قومي إلى أضحيتِكِ فاشهديها، فإنّه يُغفَرُ لكِ بأوّلِ قطرةٍ من دمِها.”
(رواه الحاكم وصححه)
یعنی: ای فاطمه! برخیز و بر قربانی‌ات حاضر شو، زیرا با نخستین قطره از خون آن، گناهانت آمرزیده می‌شود.
هر چند شاید با دیدی مبتنی بر علم روان شناسی لحظه‌ی ذبح قربانی اگر کودکان خردسال شاهد ذبح نباشند بسیار پسندیده‌تر بوده و بر روح روان آنان تاثیر منفی نخواهد گذاشت اما حضور کودکان و‌تمامی اعضای خانواده در بحث تقسیم و توزیع گوشت قربانی در میان فقرا و همسایه‌گان و اقوام روح تعاون و همدلی و کمک به نیازمندان را به بهترین شیوه‌ی ممکن تقویت خواهد نمود.
تقسیم گوشت قربانی: حق خانواده محفوظ است
در سنت پیامبر و فقه شافعی، گوشت قربانی به سه قسمت تقسیم می‌شود:
یک‌سوم برای خانواده، یک‌سوم برای نیازمندان، و یک‌سوم برای هدیه به دوستان و آشنایان.
الله متعال در قرآن می‌فرماید:
فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ
(سوره حج، آیه 28)
یعنی: از آن (قربانی) بخورید و بینوای فقیر را نیز اطعام کنید.
در حالی که برخی مؤسسات گوشت را بدون هیچ توجهی به این تقسیم، تماما در اختیار خود می‌گیرند و حتی خانواده فرد قربانی‌کننده بهره‌ای از آن نمی‌برد. این اقدام نه‌تنها با روح تعالیم اسلام در تضاد است، بلکه باعث می‌شود بعد اجتماعی و تربیتی این سنت از میان برود.
باتوجه به اینکه حیوان مورد تایید شرع برای امر مستحب قربانی به وضوح در کتب فقهی تبیین شده و مشخص میباشد چه حیواناتی شایسته قربانی است و برای چند نفر قابل قبول است، به دلیل اظهر من الشمس بودن موضوع قصد شرح آن را ندارم، اما عنوان کردن سهیم شدن در قربانی آن هم با مبالغی محدود هیچ جایگاه فقهی و مستند شرعی ندارد. موسسات خیریه نیز شایسته نیست بدعتی در این سنت زیبا و مهم قربانی ایجاد کنند. اجازه بدهید کسانی که توان قربانی ندارند همان راه صدقه و احسان را ادامه دهند و اغنیا هم با ذبح قربانی فقرا و نیازمندان را به شیوه‌ی صحیح یاری نمایند.
و سخن آخر:
برگزاری مراسم قربانی باید با حفظ سنت‌های نبوی و رعایت توصیه‌های فقهی صورت گیرد. حضور شخص قربانی‌کننده، ذبح به دست خود یا با نظارت مستقیم او، و تقسیم گوشت به گونه‌ای که خانواده نیز از آن بهره‌مند شوند، از اصولی است که نباید فدای راحت‌طلبی یا ظاهرسازی مؤسسات گردد.
سزاوار است علما، ائمه جماعات و فعالان دینی نسبت به اصلاح این روند نادرست اقدام کرده و مردم را به احیای این سنت زنده و زیبا با تمام ابعادش دعوت نمایند.
ابراهیم عسکری / دیواندره خرداد 1404