باڵای ناوی، بەبەرزی کوڕەمیانەوە دیارە وگرشەی یادی لەپەنای پیرەوەن وپیرەمازووەکانی حاجی بایزیەوە خۆی ئەنوێنێ،کۆترێکە بەسەر شالقی دارتایلەکانی میرحەج هەڵنیشتووە وبارانێکە بەسەر خاکی تینووی وڵات داباریوە، گوڵێکەبە داوێنی بایین گوڵ وقەڵایێکە لە دێکۆن وکانیەکە خۆڕ..خۆڕ...هاژەی دێ لە میامەرانەوە، گڵکۆی خزنێکە کە نەزرگەیەکە و ئاڵاییەکانی لەکۆنەوە تابەئەمڕۆپیشاندەری پیرۆزی ئەو مەزارگەیەن.بۆ یەکەم جار دەمانەوێ تیشکێک بخەینە سەر ژیان وبەسەرهاتی شۆڕەسوارێکی ونناو کە لە ئاوایی نسڵ سەربەشارستانی سەوڵاوا دەست لە دەستی هاوڕێیە ئازاکانی تری پەلاماری هێرشی دڕندانەی سووپای ڕووسیان داوە و خوێنی خۆیان وەک خەڵاتی بە نیشتمان بەخشیوە و ئەم کەڵەپیاوەش کەسێک نیە بێژگەلە خان مۆحەممەد نسڵ ناسراو بەخانێ وەلی.
لەگەڵ وتووێژێکدا کە لەگەڵ گەورەپیاوانی ئاوایی و هەرەها بەڕێز کاک مۆحەممەدسەعیدخانی[کە ئەبێتە کوڕەزازای خانێ وەلی] بوومان، ئەوەمان دەسکەوت کە بەڕێزیان لەزمانی خوالێخۆشبووان مامۆستا مەلا تەیووبی عەلیزادەی نسڵ و بەڕێز حاجی مەحموود خانی باوکیان ومیرزا عەلی ئەحمەدی وزۆرێکتر لە ڕدین سپییەکانی ئاوایی بیستووە کە باوای باوکیان لەئەسڵدا ناوی خان موحەممەد کوڕی وەلی بووە ناسراوبە خانێ وەلی وهەر لە ئاوایی نسڵدا چاوی بەژیان هەڵێناوە[لە ساڵی لە دایکبوونی دەقێق شتێک بەدەستەوە نیە چوون لەو سەردەمەشدا ناسنامە هەرنەبووە ویەکەمین ناسنامەی فەرمی لەئێران لەساڵی 1297ک.ە بوووە بەڵام لە دایکبوونی یەکێ لە کوڕەزاکانی کە حاجی مەحموودە 1305ک.هەتاویە و وەهەروەها لە ساڵی 1295کۆچی هەتاویش بەشداری شەڕ لەگەڵ ڕووسدا بووە]
خانێ کوڕی وەلی کوڕی باوەیس کوڕی ئەڵڵاوەیس کوڕی شاوەیس بووە و لە بنەڕەتدا دەگەڕێنەوە بۆ حەیدەرخانی کەنوولەیی*.
تایفەی خانێ، تایفەیەکی مەیشوورن له ئاوایی نسڵدا کە هۆکاری ناو لێنانی ئەو تایفەیە هەر دەگەڕێتەوەبۆ ئەم کەسایەتیە.
ناوی هاوژینی خانێ وەلی، خاتوون یەمەن کچی عەلی باسام [نسڵی بووە و نەتەوەی لێ بەجێ نەماوە]بووە، خاتوون یەمەن پێشتر شووی بە پیاوێکی گڵیەیی بەناوی ئەڵڵامۆراد(کرێکاری خێڵی ئامان یا ئامە لە نسڵدا بووە و ماڵێ ڕووخاوە بەملیا و پاش فەوتی، ژنەکەی شووی بە خانێ وەلی کردووە)
خان مۆحەممەد ناسراو بەخانێ وەلی دو کوڕی بەناوەکانی ئیبراهیم و مۆحەممەدئەمین(حەمامین ناسراو بە حەمین)بووە[وەک لە کۆلکەی بنەماڵەیی کە بەڕێز پژمانی حەبیبیش ئاماژەی پێکردووە و کاک مۆحەممەد سەعید خانیش فەرموویان: ئیبراهیم خاوەنی سێ کچ بەناوەکانی فەرخی(ڕەشید وعێزەت وئامینە مناڵەکانی فەرخین)،فاتمە(ڕەحیم وعەلی مناڵەکانی فاتمەن) وخاڵێ بووە(گوڵباخ وگوڵزار مناڵەکانی خاڵێن) وهەروەها مۆحەممەد ئەمین ناسراو بە حەمین خاوەن سێ مناڵ بەناوەکانی بێخان وجیهان و حاجی مەحموودبووە.(مەنسوور وزاهێر مناڵەکانی بێخانن و مۆحەممەدسەعید وجەمیل وخاوەر ومریەمیش مناڵەکانی خوالێخۆشبوو حاجی مەحموودن]
شایانی باسە کە شاوەیس ئەمڕۆ نەوەکانی بە فامیلی شاوەیسی ونادری لە ئاوایی گۆشخانیدا ماون[حەبیب وەیسە، میرزائیبراهیم،زاهێر،باقر،حسینە، حەیبەڵا شاوەیسی، حاجی ساڵح نادری گۆشخانی و زۆرێکتر] باوەیس کە ئەبێتە باوای خانێ وەلی، برایەکی بە ناو مۆستەفا بووە کە مۆستەفاش دوکوڕی بەناوەکانێ نادر یا نالێ و قادر بووە،وبرایەکی تری بەناوی ئەحمەد ناسراو بە ئەحلە بووە[خێڵی ئەحلە تایفەیەکی گەورەن کە مارف،مروارید،کریم وحسین مناڵەکانین وئەوانیش هەرکام چەندمناڵیان بووە وتاد کە ئەمڕۆ بە فامیلی ئەحمەدی لە نسڵ دەژێن نەوەکانیان و ڕەچەڵەکیان یەکێکن و دەگەڕێنەوە سەر ئەم خێڵە]
خانێ وەلی جەنگاوەر و شۆڕەسوارێکی ئازا و دیندار ونیشتماندۆستە کە ئەبێتە باوای خوالێخۆشبوو حاجی مەحمووی خانی(مەحمووی حەمین نسڵ) هاوکات لەپاش شەڕی جیهانی یەکەمدا کە سوپای ڕووس پێ دەنێتە سەرخاکی بەشێک لەوڵاتەکەمان، خانێ وەلی کە یەکێک ئەبێ لە مۆریدەکانی شێخانی تەرێقەتی نەقشبەندی و له ئاوایی نسڵدا ژیاوە و لە تایفە کۆنەکانی ئاوایین تێکەڵ بە کاروانی ئەو جەنگاوەرانەی دەبێ کە هەنبەر هێرشی بێگانە ئازایەتیان نواندووە.
بوونی لەشکەری شەورەوی لە خاکی وڵاتدا مایەی سەرشۆڕی بووە بۆخەڵک و لەلایێکی تریشەوە بوونیان مەترسیەکی گەورە بووە بۆ سەر زمان و فەرهەنگ و ئایین وخاکی وڵاتەوە و لەلایەکی تریشەوە بەشێ له کوردستان له ژێر دەسەڵاتی سوپای سوننی مەزهەبی عۆسمانیەکانەوە بووە و ڕووسەکانیش ڕێگای باشووریان گرتبووەبەر وتاد.
لەودەمەیدا وەک ئەڵێن:بە فتوای شێخانی نەقشبەندی و بە سەرپەرشتی شێخ مۆحەممەدعەلی حێسامەددین نەقشبەندی [شێخانی تەرێقەت لەو سەردەمەدا خاوەن پێگەیەکی کۆمەڵایەتی تایبەت بوونە و خاوەن هێزێکی ڕامیاری وئایینی تایبەت بەخۆیان بوونە کە پیرولاو داژداریان بووە و عۆسمانیەکانیش بەو شتە پەی دەبەن وتاد.
دوواتر شێخان فەرمانی جیهاد و شەڕ دژی داگیرکەر ڕادەگەیێنن و مۆریدەکانیان بۆ شەڕ لەگەڵ داگیرگەر دەعوەت دەکەن]و خانەکانی ئاوایی ڕەزاو ودزڵی و ناوچەکانی تری سەوڵاوا[شامیان وتەخت و...] ومەریوان[کۆرەوێز]
و سەرجەم ناوچەکانی تری هەورامان ومەریوان وسنە لە شوێنە جیاجیاکانەوە بەرهەڵەستی ڕووسەکان ڕادەوستن و هاوکات لەگەڵ هێرشی سەنجەرخان و فاتەڕەشی گەڵواخی بۆ سەر ڕووسەکان ئەمانیش لەم لایەوە ڕێی بەرگری لە خاکی وڵات دەگرێنە بەر و بەهانایانەوە دەڕۆن.
وەک ئەڵێن:خان مۆحەممەدوەلی ناسراو بە خانێ وەلی لە بەر دەرکی مزگەوتی کۆنی ئاوایی نسڵ بە پێی ئەرکی شەرعی و ئینسانی خۆی و پاش بیستنی فەرمانی جیهاد کە لەلایەن شێخانی نەقشبەندی وەکوو شێخ عەلائەددین نەقشبەندی دەرکرابوو(مۆریدیان بووە)، فتواکە بە گویێ خەڵک ڕادەگەینێ و داوایان لێدەکا کە نەهێڵن لەشکەری ڕووس دەسدرێژی بکاتە سەر خاک ونامووسی خەڵکدا و لە دڵی مێحرابی مزگەوتدا سوێند دەخوات کە تا سوپای ڕووس نەبەزێنن نەگەڕێتەوە بۆ زێدەکەی وسوێند دەخۆن کە حازر بن کە خوێنی خۆیشیان ببەخشنە ئەم ئاووخاکە و لەپێناویدا شەهیدبن.
هەربۆیە لە گەڵ هاوڕێیەکیدا بەناوی عەبدولکەریم گۆشخانی [ئەبێتە باوکی ساڵح و باوای عۆسمان]و زۆرێکتر لە جەنگاوەرانی تری ناوچەکه بەرەو شەڕگە هەنگاو هەڵدەگرن ولە دەوری شاری سنەدا لە گەڵ سوپای ڕووسدا دەرگیر دەبن و پاش نەبەردێکی قورس و زەبرێکی زۆر لە نەیار، ڕووس ڕاودەنێن[وەک ئەڵێن: دوواتر کوردەکان هەواڵ بۆ میرزاکووچەک خانی جەنگەڵی دەنێرن و ئەویش لەوێ لە سەر پردی منجیل زەبرێکی تر لە سوپای ڕووس ئەدات]، بەڵام لە ئەنجامی شەڕێکی نەخوازراودا
هەر لەوساڵانەدا خانێ وەلی نەگەڕاوەتەوەو خەڵاتی شەهیدی پێ بەخشراوەو دوواتر تەرمی پیرۆزی لە گەڵ تەرمی هاوڕێیەکانیدا دەگەڕێتەوە ئامێزی خاکی زێدەکەی [عەبدولکەریم گۆشخانی ناسراوبە ئۆلکەریم لە گۆڕستانی بەرڕێگای گۆشخانی نێژراوە] و لەگۆڕستانی حاجی باییزی له ئاوایی نسڵدا لەخزنێکدا بە دەستی خەڵکی ناوچەکە وگەورەکانی سەردەم هەر بەو جل وبەرگە خڵتان خوێنەی ئەسپەردەدەکرێت و دەوری خزنەکە هەمووساڵێ بە کەڵەک وبە بەردێ جوان نەوژەن کراوە و دواتر وەک نەزرگەو مەزارگەیەکی پیرۆز وخاوەن ئاڵایی خەڵکی ناوچەکە سەردانیان کردووە کە وەک شەخسێکی گەورە لە دڵی خەڵکی دڵپاکی ئاواییەکەدا جێگرتووە و خەڵکانی تر و زۆرێک نەخۆش بە نیازی شیفا بەتایبەت منداڵانێ کە نەخۆش بوونە بەپێی ئێعتقادات وبیروڕای ئایینی خۆیان سەردانی ئەو مەزارەیان کردووە.
وەک لە فەرهەنگی دەمواچی خەڵکی ناوچەکەشدا باسی لێوە کراوە:قەدیمیانی گوندی نسڵ پاش ماوەیەکی زۆر بە سەر شەهیدکردنی خانێ وەلی، ڕۆژێک لە پاڵی ئەو مەزارەدا خەریکی کەندن و ئامادەکردنی قەبرێک دەبن کە سووچێ لەو گۆڕە دەردەکەوێ و شاهێدی ئەوەیان داوە کە لاشەی وەک یەکەمین ڕۆژێ کە لەخاکدا نێژرابێ ، ماوە و ئەو ڕووداوە سەرەنجڕاکێشەش ئێستە دەم بەدەم لە فەرهەنگی دەمواچی خەڵکی ناوچەکە ماوەتەوە.
مێژوومان پڕە لەم بەسەرهاتانە و وەک دەزانین بەدرێژایی مێژوو دوجار ڕووس هێرشی کردووەتە سەر ئەم خاکە، کە هاوکات بووە لە گەڵ شەڕی جیهانی یەکەم ودووهەمدا [شەڕی جیهانی یەکەم لە هاوینی 1293ی ک.ە تا پاییزی ساڵی 1297 ڕویداوە و شەڕی جیهانی دووهەم لە 1318 تا 1324 کە ڕووسیە لەوشەڕانەدا لە بەرگی مۆتەفەققین دەرکەوتووە]و زۆرتر لە ساڵەکانی 1292و لە زستانی ساڵی 1295 لە کوردستان بەرانبەری شەڕێکی قورستربوون و لەکاتی گەڕانەوەشیان لە ناوچەی مەریوان و وسەوڵاوا وەک ئەڵێن: دو ڕێگایان هەڵبژاردووە (شەڕی بالک)کە یەکیان لە ناوچەی کۆماسی بووە و ئەوی تریشیان له چەمی شامیان [شەڕێک لە گەڵ سۆپای ڕووسدا لە بەینی ئاوایی سەوڵاوا و هەزارخانی ڕویداوە و زەبری زۆر لەسوپای ڕووس دراوە چوون ئەم ناوچەدژاورتربووە ڕێگاوسەختەکانی] وهەروەها تفەنگچیەکانی هەورامان و زۆرێک لە ئاواییەکانی ناوچەی سەوڵاوا بەرەنگاری هێرشیان بوونەتەوە و وەک له کتێبی تاریخی ئایەتۆڵڵامەردۆخ و هەروەها لە تاریخی کوردستان ئێبنەسۆفی سەلیم و تاریخ اورامان مۆزەفەرخان ڕەزاو و هەروەهالە لاپەڕەی 128ی کتێبی تاریخ سیاسی اجتماعی رزاوی بەڕێز مۆختارئیسلامیش ئاماژە بەلەشکەرکشی ڕووسیە بە کوردستان کراوە کە پاش شەڕی جیهانی یەکەم ئینگلیسیەکان لەباشووری ئێران و ڕووسەکان له باکووری ئێرانەوە دێنە نێوخاک و ڕووسەکان بەمەبەستی شەڕ لەگەڵ عۆسمانیەکانەوە لە کرمانشانەوە ڕێگەی تاڵانکردنی گوندەکانی تری کوردەواری دەگرێنەبەر [دەستدرێژی، سووتاندنی ماڵ،تاڵانکردنی باخ وباخات،سووکایەتی،مزگەوت وتەکیەوخانقاکان بەچاوی گەوڕێکەوە تماشایان کردووە و ئەمانە تەنیا بەشێکی بچووکن لە کەتنەکانی ڕووس هەنبەر بەخەڵکی بێ دەسەڵات کە جیا لە نووسراوەی کتێبەکان لە فەرهەنگی زارەکی ودەمواچی خەڵکی ناوچەکەدا ماوەتەوە]وزۆرێک لە زانایان وعالیمانی ئەوکات بەنیازی یارمەتی بەخەڵکی هەژار و بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ لەشکەری دڕندەی ڕووسدا پەنا دەنێرنە هەورامانات و لە شارستانی سەوڵاوا لە ئاوایی ڕەزاو کە هاوسێی ئاواییەکانی نسڵ وگۆشخانیه، دەڕۆنە خزمەت عەباسقولی سۆڵتان و حسەین خانی ڕەزاو و بەئامێزێکی گەرمەوە پێشوازیان لێدەکرێت و هەواڵ دەنێرنە ناوچەکانی تری هەورامان و ژاوەرۆ، شامیان و دزڵی و...لەشکەرێکی زۆر لەتفەنگچی وخۆبەخشە بوێرەکان پێکدێن
و بەرەو ئەوێهەنگ کە سوپای ڕووس تا ئەو گوندەی تاڵان کردبوو ڕێدەکەون و دەستەیەکی تریش لە سێ پێچەی کاکۆزەکریادا لەگەڵیانا دەرگیر ئەبن و لەوێش زەبرێکی زۆریان لێ دراوەو وەک لەلاپەڕەی 130کتێبی تاریخ سیاسی اجتماعی ڕەزاو،مۆختار ئیسلامیش نووسراوە «لە ساڵی 1324ک.مانگی یوسف بیگ کماندان ترکیە، شێخ عۆززام،شێخ حێسامەددین وشێخ نەجمەددین و شێخ عەلائەددین بەرەو ڕەزاو هاتوونە و لەگەڵ هێزەکانی مەریوان و دزڵی و هەورامانی تەخت و نۆسوود و ژاوەرۆ و... یەکیان گرتووە و لەشکەرێ زۆرتر لە 4000کەسییان پێکهێناوە وبەرەو خرۆسە ڕێکەوتنە و هەواڵیان زانیوە کە ڕووسەکان لە گەردەنەی ئارێزەوە دەیانەوێ تێپەڕ ببن بەرەو مەریوان، کاتێ ئەبینن کەس لەو گەردەنەدانیە لەوێ دەبنە دوبەشەوە بەشێکیان هەرلەوێ ئەمێننەوە و بەشێکیان[نوسودوڕەزاب] بەرەو خاکی ئارەنان و لەوێ دەرگیر ئەبن و ڕووسەکان ڕاو ئەنێن و چەکێکی زۆر دەخەنە چنگی کۆماسییەکان، و دواتر ڕوودەکەنە ئاویەر و ئەوان بە تۆپەوە هێرش دەکەنە سەر تفەنگچیەکان و لەشکەری مەحموودخان دزڵی لوتکەکان دەگرن تا تفەنگچیەکانی ڕەزاو لێیان نەکوژێیت.
وەک هەرلەو سەرچاوەدا باسی لێوەکراوە 8نەفەر ڕەزاوی شەهیددەبن و لە گۆڕستانی ئەسحابی عەبدۆڵڵا دەنێژرێن و ئەمڕۆکەش سەنگی مەزارەکانیان شاهێدی ئەوەمان بۆ ئەدات و فەرماندەکەیانی بە مۆحەممەد ڕەشیدبەگ کوڕی حسەین خان داناوە و کەلە ئەوێهەنگدا نەخۆش کەوتووە و پاش گەڕانەوەی دوای حەوتەیەک فەوت دەکات و
ئەمەش ناوی شەهیدەکانی ئەو ئاواییەن:
شەهیدسوهراب زۆڵێخاسیاو[پێش چوونی بۆ شەڕ بۆ خەرجی مناڵەکانی زەوی وزارێکی بووە له ژیوار ئەیفرۆشێ بۆیان و وەسیەتی خۆی بۆ ژنەکەی دەکات]،عوسمان کوڕی ئیبراهیم[له ئازاییدا بەناوبانگ بووە]،غوڵام باوای ساڵح حەمەکەریم عەبی، کەیخوا حەمامین کوڕی سۆفی حەمە، حەمەکەریم بەگ کە هەر ئامۆزای عوسمان کوڕی ئێبراهیم بووە و هەروەها فەقی ساحێب[برینداریشیان بووە]
لە ئاوایی گۆشخانیش هەرلەوکتێبەدا ئاماژەی،کراوە بەکەسایەتیک بەناوی محمدکەریم کردووە کە بەنیروی ڕەزاو هەژمارکراوە و لە ئاوایی گۆشخانی نێژراوە.
میرزا شەریف بێسارانیش بەرگی شێعری بڕیوەتە باڵای جەنایەتەکانی ڕووسی لە وڵاتدا و وەک شەڕنامەیەک باسی لێوەکردووە».
وەک کاک جەوادحەمزە خەڵکی ئاوایی پایگەلان دەیگوت:لە ئاوایی پایگەلانیشدا، کاتێ کە ڕووس بنکەی لە ئاوایی ئەوێهەنگ دادەمزرێنێ وخەڵکی ئەوێهەنگ پەنا بەئاواییەکانی تر دەهێنن، شێخ حێسامەددین نامەیەک دەنووسێ بۆ کەسایەتیەک بەناوی عەباس خان کوڕی خان دایی لە تایفەی شاەویسی پایگەلان و داوای یارمەتی دەکا لێیان کە لەگەڵ تفەنگچیەکانی بەهانای خەڵکی ئاوایی ئەوێهەنگەوە بڕۆن، بۆیه عباس خان پایگەلانی و تفەنگچیەکانی لە زۆرێک لە شەڕەکاندا بۆ وێنە شەڕی قژاکان و شەڕەکانی دەوری ئەوێهنگ وتاد بەشداری ئەکات و پاش بەزاندنی لەشکەری ڕووس، شێخ حێسامەددین وەک خەڵات و دیاریەکی تایبەتی دووربینێکی شکاری بە دەستی خۆی پێشکەش دەکات بە عەباس خان پایگەلان و ئەمڕۆکەش دووربین ودەستخەتەکەی شێخ حێسامەددین هەربەلای هاوڕێی شاعێر وتوێژەر کاک جەوادی حەمزە ماوەتەوە و ئەمەش پیشاندەری ئەوەیە کە گوندبەگوندی ئەم وڵاتەمان لە مێژەوە تا بە ئەمڕۆ خاوەن کەسایەتیگەلێ بوونە کە هەردەم جێگەی شانازین بۆ خەڵکی وڵات.
سەرچاوەکان: وتووێژێ لەگەڵ بە ساڵاچووانی ئاواییەکانی نسڵ و گۆشخانی و توێژینەوەی مەیدانی.
کتێبی تاریخی ئایەتۆڵڵامەردۆخ.
کتێبی تاریخی کوردستان ئێبنەسۆفی سەلیم
کتێبی تاریخ اورامان مۆزەفەرخان ڕەزاو
کتێبی تاریخ سیاسی اجتماعی رزاوی بەڕێز مۆختارئیسلامی.
.وتووێژی لەگەڵ کاک حەمەسەعیدی خانی و کاک حەمەجەمیل خانی کوڕەزازاکانی خانێ وەلی .
وهەروەها کولکەی بنەماڵەیی تایفەی خانێ، کۆکراوەی بەڕێز پژمان حەبیبی.
وهەروەها زانیاریەکانی بەشی پایگەلانم لەهاوڕێ ئازیز کاک جەواد حەمزە وەرگرتووە.
سپاس بۆ کاک ئاکۆ خووشە، کە ماوەیەک پێش هاوکاری کرد لەگەڵمانا و بەرگی ڕەنگ ودەنگی بڕییە باڵای ئەم بەسەرهاتە وبۆ یەکەم جار کۆرتەڤیدیۆیەکمان بۆ ناساندنی ئەم کەڵەپیاوە سازکرد.
وێنەگر: ئاکۆخووشە
نووسین و لێکۆڵینەوە: ساسان مۆنفەرێد[بێوەر]