بڕێ ناوی جێگە و شوێن هەیە لە ناوچەی ئێمە کە یا زەمانی خۆی غەڵەت زەبت و تومار کراون بە چەشنێ کە شکڵی ڕەسمی و فەرمی ئەو ناوگەلە لە تەک ئەو شتە وا لە ناو خەڵکا باوە بە یەکەوە جیاوازن یا کارکردی زمانی کوردی گۆڕاویانی؛ لە بەر ئەوە بڕێ شوێن دوو یا سێ ناویان هەیە؛ وەک سنە، کورسان، سەنەندەج، یا کرمانشاە، کرماشان، دێولان یا دێگولان، سەوڵ‌ئاوا یا سەرڤئاباد، زرێوار، زرێبار، دیواندەرە و دیواندەڕە، جوانڕو و جەوانروود، بەغا یا بەغداد، هەولێر یا اربیل، زەنگان یا زەنجان، هەمەدان یا هەمان و هتد.
بڕێک لەم جیاوازیە لە نێوان شکڵی ڕەسمی و فەرمی و شکڵی وتنی خەڵکەوە ئاساییە و بۆ نموونە هەمەدان کە ئێمە ئەیکەینە «هەمان» و فارسی مە‌حەلی ئەبێتە هەمێدوون، یان زەنگان و زەنجان یا بەغا و بەغداد؛ ئەڵبەتە زەنجان به عەرەبیکراوی زەنگانە و هەردووکیان درۆستن بەڵام کرمانشاە تۆمارێکی هەڵەیە و کرماشان دروستە و دوو بەڵگە ئەم ڕاستیە دەر ئەخا یەکێ ئەوە کە لە تواو ناوچەی ڕۆژئاوای وڵات، ئەم شارە بە کرماشان مەشهوورە و ناوی لێبراوە و ئەبرێ و دەلێلی دوەمیش ئەوەیە کە مۆعەڕەبی کرماشان قرمەشین و قرمەسین بووە کە مۆعەڕەبی کرمانشاە ناکاتە قرمەسین یا قرمەشین، هەروا دیواندەرە دروستە نەک دیواندەڕە؛ چوون دیواندەرە کۆرتکراوی دیوان ئێداریە کە زەمانی قاجارەکان دەوڵەت بۆ وەرگرتنی باج و خەراج دایناوە، هەروا ڕوون نیە بۆ جوانڕۆیان کردوە بە جەوانڕوود.
مانای کوردی جوانڕۆ هیچ پێوەندیێکی بە روود و ڕووبارەوە نیە، هۆی ئەم هەڵە زەقگەلە چین؟ کەم سەوادی میرزا بنووسەکان یان کاردانەوەی خودی زمان؟ بۆ نموونە کاردانەوەی زمانی کوردی تەبرێز و ئەربیل و هەمەدانی کردوەتە تەورێز و هەولێر و هەمان. لێرا، بەڵام ئەم کارکردە زمانیە بە پێچەوانەوە هەڵەیە، یانێ میرزاکانی قەدیم وتوویانە بۆ نموونە «ئارەنان» ئەگەر لە فارسیا یا عەرەبیا ئارەندان بوایات لە لای ئێمە ئەبوو بە ئەرەنان، و ئەوانیش بە پێچەوانە ناوەکانیان چەواشە کردووە کارکردی زمانی کۆردی بە تایبەت زاراوەی سنەیی بڕێ ئاڵ و گۆڕ لە وشەکان ئەدات، یانێ ئەوانەی کە ناوەکانیان بە ڕەسمی لە بەڵگە حوقوقی و مڵکیەکانا یان لە بەڵگە ئیداریەکانا تۆمار کردوە بە پێچەوانەوە کاریان کردوە و ناوە ناوچەکانیان وەک زمانی ڕەسمی کە فارسی یا عەرەبی بووبێ دەرهێناوە بۆ نموونە سنەدژیان کردووەتە سەنەندەج؛ یان ئارەنانیان کردوەتە ئارەندان و جوانڕویان کردوەتە جەوانڕوود. لەم ئاڵ و گۆڕە بڕێ لەو ناوانە مانا سەرەکیەکەی لە دەست داوە و بووەتە شتێکی تر؛ تەنانەت شتێکی گاڵتەبار لەوانە ناوگەلێ وەک «وشکەوڵ» و «لەڕەوڵ»ه کە زەبتە ڕەسمیەکەی خوشکەدۆڵ و ڵەڕەدۆڵە کە پێانوابووە «وڵ» مانای «دوڵ»ە و نەیانزانیوە کە وڵ لە ناوچەی سنە بە مانای «نان»ە وەک سیاوڵە و کەڕەوڵ و ڕێزەوڵ بە مانای نانە، لەو دوو ناوەیشە یانێ وشکەوڵ و ڵەرەوڵ، «وڵ» مانای نان بووە و هیچ پێویستی بە گۆڕان نەبووە. هەندێ لە قاعیدەی گشتی ئەم تۆمارە هەڵەگەلە بریتین لە:
1- گۆڕانی «ئاوا» بە «ئاباد» وەک حەسەن ئاوا بە حەسەن ئاباد
2- دانانی «ئاب» بە جێگەی «ئاو» وەک ئاویەر بە ئابیدەر یا بەرزاو بە بەرزئاب
3- ترنجاندن و ئیزافە کردنی دالێک بە ناوەڕاستی ناوەکان وەک ئاویەر بە ئابیدەر ئارەنان بە ئارەندان، گەنمان بە گەندومان، دائانە بە دادانە، هەنیمەن بە هەندیمەن، بەڕووۆەر بە بەڕوودەر، دەروەنە بە دەربەندە، هەنەڕ بە ئەندەر پەتلیەر بە پەتلیدەر، ئەنارئاو بە ئەندەرئاب و هتد
4- گۆڕانی پیتی «ئا» بە پیتی «ه» وەک هەنەڕ بە ئەندەر، هەمڕۆڵە بە ئەمروولە، هەژگەرە بە ئاجگەرە
5- گۆڕانی «باوە» بە «بابا» وەک باوەرێز بە باباریز، باوەگۆڕگۆڕ بە بابا گۆرگۆر، باوەڕەشانی بە باباڕەشانی، گۆڕباوەعەلی بە گورباباعەلی
6- گۆڕانی «سوور» بە «سورخ» وەک سوورەتوو بە سۆرخەتووت، تووەسووران بە توتسورخان، سوورازە بە سورخەدزەج
7- گۆڕانی «ناو» بە «میان» وەک ناودەروەن بە میاندەربەند، ناوگەڕان بە میانگەڕان
8- گوڕانی «وشک» بە «خوشک» وەک وشکەوڵ بە خوشکەدۆل یا وشکارە بە خوشکارە
9- گوڕانی «چەرموو» و «سپی» بە «سفید» وەک بەردەسپی یا کۆچک چەرموو بە سەنگ سفید
10- گۆڕانی «ول» بە «گول» وەک دێولان بە دێگولان یا هانەولان بە هانەگولان
11- بڕی ناویش ڕوون نیە چون گۆڕاون وەک وترەزەوی بە قەترەزەمین یا گەونتوو بە گاوئاهەنتوو، یا مەروزان بەعەنبەربزان
12- لە برێ ناوا وەک سەوڵ‌ئاوا یا وشکەوڵ دوو گۆڕان ڕووی داوە لە سەوڵ ئاوا سەوڵ بووە بە سەرڤ و ئاوا بووە بە ئاباد کە وشەێ سەرڤئاباد نە جوانە و نە سووک؛ یان لە وشکەوڵ ووشک بووە بە خوشک و وڵ بووە بە دۆڵ کە بووە بە خوشکەدۆڵ کە ئەم ئاواییە هەم ئاوی زۆرە و هەم بە نیسبەت زۆرتر دەشتاییە تا کێو و دۆڵ
13- لە ناوی زرێوارە، هەر لە کارکەردی گۆڕانی پیتی و بە پیتی ب کەڵک وەرگیراوە کە کارکردێکی قەڵەمیە و زۆرتر فارسیە کە زرێوار کراوە بە زرێبار کە بە بڕوای من هەڵەیە و هەر زرێوار دروستە هەر وەک مەولەوی ئەفەرمێ:
گێج زرێوار هەرسم مەوج وەردەن سارای مەریوان تەمام هەڕ کەردەن
ئەمانە بۆچوونی من بوون و رەنگە بڕێکیان وا نەبن؛ بەڵام من پێم وایە ئەگەر ئەم تەوەرە لە ئاستێکی زانستیا بکەونە بەر لێکدان، زۆربەی ناوە ناوچەییەکان بە دروستتر هەڵ ئەبژێردرێن.