«چل‌چه‌مه» ذخیره‌گاه بزرگ آب در غرب کشور

زندگی ما انسان‌ها به پایداری کوه‌ها بستگی دارد، مخصوصاً اینکه کوهها در سطوح و اطراف و جبهه‌های خود توده‌های متراکم برف و یخ را برای زندگی بخشیدن به جلگه‌های اطراف و پایین دشت تل انبار نموده است و آب را که مظهر آبادانی و زندگی است برای ما به ارمغان می‌آورد. هراندازه کوه‌ها را بهتر و بیشتر بشناسیم خود را بهتر می‌شناسیم و به غنای زندگی ما بیشتر و بهتر منتهی می‌گردد.

مسلماً بشر امروز که در شهرهای بی‌دروپیکر گردآمده، دچار چنان بحران‌های روحی گشته و کیفیت زندگی‌اش چنان افول نموده مسلماً بهترین راه زندگی با طبیعت و راه مدارای با آن را از دست‌داده است.

این نسل دارد گوش شنوا را از دست می‌دهد و جنون رفاه‌طلبی و سیطره اندیشی چنان رقابت بی‌امانی را به راه انداخته که در این بازار فتنه و آشوب از طبیعت سخن گفتن گویا کاری بیهوده است و حفظ میراث‌های گران‌بهای جامعه که همان اکوسیستم کوهستان (کوه، آب و جنگل و تنوع زیستی آن است)، خیالی محال است و این سخن نیز، بیهوده‌ای است که بشر مصرفی باید همه‌ چیز را ببلعد و هیچ‌چیز را به امانت برای آیندگان به یادگار نگذارد. با توجه به اینکه ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک آسیا واقع است، اگر کوه‌های زاگرس در غرب و البرز در شمال نبودند حتی آب برای آشامیدن نداشتیم. پس هراندازه از کوه‌ها بگوییم که گفته‌ایم ادای مطلب را ننموده‌ایم. مجموعه کوه‌های زاگرس خصوصاً در کردستان به برکت زمستان‌های طولانی و ارتفاعات بلند، چلچمه بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه آب است. صدها گونه‌ی گیاهی و دارویی بی‌نظیر را در خود جای‌داده است ازجمله: 1- سولان یا گل پامچال 2- کاشمه 3- لوشه 4- پسل 5-کول 6- سمور 7- ریواس 8- منی 9- سوره بنه 10- گونی 11- کنیوال 12- پیچک 13- برزا 14- سنوبر 15- قیتران 16- بنفشه 17- سالمه و...

بی‌نظیرترین مجموعه‌ی گل و گیاه را در ایران به وجود آورده است که موزه طبیعی است؛ خصوصاً اینکه یکی از سرچشمه‌های ثابت 3 رودخانه‌ی مهم ایران است. ازجمله:

1- رودخانه قزل‌اوزن که به سفیدرود می‌ریزد.

2- یکی از شاخه‌های رودخانه‌ی سیروان که از «برپله» سارال سرچشمه می‌گیرد به دریای آزاد عمان می‌ریزد.

3- محل آبگیری رودخانه‌ی زرینه‌رود یا (خور خوره) که به سد بوکان می‌ریزد، اهمیت آن بیشتر آشکار می‌گردد، خصوصاً اینکه تمام شهرهای سقز - بوکان-  میاندوآب – بناب و تبریز از سد بوکان سیراب می‌گردد که آبگیری آن از کوه‌های چلچمه است.

سد بوکان بزرگ‌ترین مرکز ذخیره‌ی آب در شرق بوکان که در سال 1350 -1347 به‌وسیله شرکت اتریشی «آپور» احداث گردید.

مجموعه‌ی کوه‌های چلچمه شامل نزدیک به 10 قله بلندتر از 3000 متر را دربر می‌گیرد ازجمله “شانشین” در چلچمه به ارتفاع 3173 – “دالاش” –” دوبرا” به ارتفاع 3000 متر– کوه “سلطان” به ارتفاع 3184 متر  - کوه کانی میران – کوه هزار میرگ – کوه “مزگوت و میرزا به ارتفاع 3050 متر” – قله” قولی زلیخا” به ارتفاع 3198 متر –” هوازو” به ارتفاع 2870 متر – “برقلا “ به ارتفاع 2850 متر –” باشورتی” و کوه “کل کوژ” با ارتفاعات گوناگون می‌باشند که لازم است بیشتر حدود و اکناف آنها را معلوم نمود و هم‌جواری کوه‌های چلچمه باهمدیگر و با دیگر روستاهای اطراف نیز مشخص گردد. خود قله‌ی چلچمه یا شانشین دارای یال‌های متعددی است، ازجمله: 1- کل با 2- یال مه که وه 3- یال قولی زلیخا 4- یال گاوه لان 5- یال برده قبله 6- یال شانشین 7- یال کال کالی 8- یال دلو 9- یال ئه ستیره ره ش (حوض سیاه).

برای آگاهی بیشتر خوانندگان لازم است بدانند که بیشتر مناطق رشته‌کوه‌های چلچمه به علت پوشش گیاهی ییلاق‌نشین دامداران کشور هم‌جوار عراق هم در مقطعی بوده است، خصوصاً میان دو دولت ایران و عراق در اواخر دولت قاجار و در زمان پهلوی ول و پهلوی دوم پیمانی بوده است به نام “ پیشخورانه” که دامداران مناطق گرمسیر کردستان عراق از مناطق بازیان و گرمیان که مشهور به جاف بوده‌اند، در قبال پرداخت وجه مشخص برای گوسفندان، اسب و گاو برای چرای دام خود به این مناطق آمده‌اند که کمتر از 3 ماه و بیشتر از 5 ماه در سال نبود. در مرزبانی “مرز” پیشخورانه پرداخت‌نموده و در مناطق کوهستانی و خوش آب‌وهوای چلچمه ییلاق‌نشین بوده‌اند که تأثیر زیادی روی فرهنگ نام‌گذاری این یال‌ها و مناطق چلچمه در طول زمان داشته‌اند. مثلاً “کانی زلیخا” این یال به اسم دامداری بود به نام زلیخا، یا “ هوار جمین” که ییلاقی بزرگ و با تنوع گل و گیاه گوناگون بوده بین آبادی “دره وزان” و “شاه قلعه” واقع بوده است که صاحب دام کسی بوده به اسم “جمین” که هنوز به این نام مانده است.

یا کانی “چاوره ش” که بین آبادی “گلچهر” حومه‌ی منطقه‌ی مریوان و “عیسی اولاً که آبادی است مشهور به قلعه‌ی مریوان به اسم زن صاحب ییلاق بود به نام “چاوره ش“ یعنی چشم‌سیاه که هنوز در خاطره‌های افراد قدیم مانده اگرچه شاید نسل کنونی ، نام‌گذاری و وجه‌تسمیه‌ی آن را نداند.

حال به شناسایی بیشتر یال‌های کوه چلچمه می‌پردازیم:

یال مله که‌وه: هم‌جوار به آبادی اسحاق‌آباد است.

آبادی سوله روبروی کوه دوبرا یکی از قله‌های چلچمه است.

یال برده قبله: روبروی «کانی با» و آبادی “توکلان” است.

یال مله که‌وه: متصل است به کوه “باشورتی” و “اسحاق آباد”.

یال کانی زلیخا: ازیک‌طرف به “قشلاق جاف” و ازیک‌طرف به آبادی “سولان” متصل است . در ضمن با “سوله” اشتباه نگردد “ سوله” کوه مرتفعی است با 2153 متر ارتفاع در محدوده‌ی شهرستان مریوان، بخش سرشیو یکی از کوه‌های چلچمه در 20 کیلومتری شمال شرق مریوان مختصات طول 15-46 درجه عرض 40-35.

قله‌ی “شانشین” یکی از بلندترین قله‌ی چلچمه ازیک‌طرف به یال هیل متصل است و از یک‌طرف به آبادی گوگجه که حومه‌ی شهرستان مریوان واقع است که 3173 متر ارتفاع دارد.

یال کال کالی: یکی از یال‌های چلچمه است که به اسم زن جاف که صاحب ییلاق بود، به نام “ کالی” شده است.

حال مجموعه‌ی کوه‌های چلچمه را از نزدیک بررسی کنیم:

1- کوه مزگوت و میرزا (مسجد و میرزا): یکی از قله‌ی کوه چلچمه، پشت آبادی «نرگسله» و ازیک‌طرف متصل است به آبادی “کول” و ازیک‌طرف به آبادی “دوزخدره” وصل است که 3050 متر ارتفاع دارد.

2- کوه هنگ لانه “لانه‌ی زنبور” : یکی از کوه‌های رشته‌کوه چلچمه است ازیک‌طرف پشت آبادی کانی میران که هم‌جوار کوه سلطان و ازیک‌طرف هم‌جوار کوه “سلطان آغزه تو” است.

3- کوه برد ملاخدر “سنگ ملاخدر”: یکی از کوه‌های چلچمه است که هم‌جوار آبادی گلچهر است.

4- کوه هزارمیرگ “هزار مرتع”: یکی از رشته‌کوه‌های چلچمه است؛ ازیک‌طرف متصل است به آبادی “ هواره گرمه” و از یک‌طرف به “شانشین”.

5- کوه کانی‌میران: یکی از کوه‌های چلچمه است ازیک‌طرف وصل است به آبادی “ریزاوی” و همجوار کوه “ دوبرا” که دوبرا یکی از قله‌های بزرگ چلچمه است.

6- کوه کونه شم‌شم: Koneh shamsham ارتفاع 2500 متر در محدوده‌ی مریوان ازیک‌طرف متصل است به آبادی “ توراخ تپه “ توراخ در ترکی یعنی گِل و ازیک‌طرف به آبادی سوله هم‌جوار است.

7- کوه باشورتی: مشهور به “هه له جار” هم‌جوار آبادی “آگجه” است . آگجه حومه‌ی مریوان است.

8- کوه هله کوکان: یکی از کوه‌های چلچمه است ازیک‌طرف متصل است به آبادی “ریواسه” و ازیک‌طرف به آبادی “کانی کبود” .

آبادی “ریواسه” و آبادی “کانی کبود” متصل است به کوه‌های “میشیاو” و “شیان” که میشیا و شیان هم‌جوار کوه‌های عراق است .

9- کوه سرسیلاو: یکی از قله کوه‌های چلچمه که هم‌جوار کوه کاک نعمت است .

10- کوه کاک نعمت: یکی از کوه‌های چلچمه که متصل است به آبادی اسحاق‌آباد.

11- کوه ماره سوور “ مار سرخ “ : یکی از کوه‌های چلچمه است بین آبادی اسحاق‌آباد و کوه کاک نعمت واقع است (گویا مارسرخ رنگ در این کوه زیاد است).

12- کوه قولی قاورمی: مشهور به کوه “پشت دربند” ازیک‌طرف وصل است به کوه “کانی تاله” ازیک‌طرف به آبادی “دره وزان” در دیواندره و ازیک‌طرف به آبادی “قزلبلاغ” (چشمه‌ی قرمز) هم‌جوار است.

13- کوه برده سفید و کوه “پشت دربند” یکی است.

14- کوه کانی تاله و کوه بیشکاوی: متصل هستند به آبادی قزلبلاغ و آبادی شاقلعه در حومه‌ی شهرستان دیواندره و در امتداد کوه دربند و برده سفید هستند .

15- کوه دره تنگی : بین کیواراوی و پشت دربند واقع است.

16- کوه دربند: پشت آبادی شاه قلعه است و در امتداد کوه پشت دربند است.

17- کوه که‌ڵ کوژ: یکی از قله‌های رشته‌کوه چلچمه که متصل است به آبادی «توکلان» و ازیک‌طرف آبادی “شریف‌آباد”، (کل همان کل فارسی) کوژ یعنی کشتن جایی که کلها را در آن کشته‌اند.

18- کوه گرده قولنگ: متصل است به آبادی دره وزان: از یک‌طرف و آبادی “شاه قلعه” که پشت کانی‌شیخ احمد واقع است: “ قولنگ “ یعنی کلنگ کوهی.

19- کوه تاله سخته: هم به آبادی دره وزان و هم شریف‌آباد هم‌جوار است.

20- کوه باینچوب: از ماموخ مشتق می‌شود و روبروی آبادی باینچوب است.

21- کوه دالاش “کرکس”: یکی از رشته‌کوه‌های چلچمه که مشرف است به آبادی قزلبلاغ “ چشمه‌ی قرمز” و ازیک‌طرف آبادی “دوزخدره” .

22- کوه هزار میرو “ هزار مرتع“: طرف یال کل با “گردنه‌ی باد“ یال چلچمه و کوه دوبرا واقع است .

23- کوه سلطان: یکی از رشته‌کوه‌های چلچمه پشت آبادی نرگسله واقع است.

24- کوه قجه و کوه کونه قاژ “ لانه‌ی کلاغ “: ازیک‌طرف متصل است به کوه سلطان و ازیک‌طرف کوه سلطان آغزه تو است.

25- کوه سلطان آغزه تو : کوه بلندی است در سلسله کوه‌های چلچمه به اسم صحابه‌ای است که گویا کشته‌شده و در بلندی همان کوه دفن شده‌اند.

26- کوه چشمه‌ی کانی‌با: پایین‌تر از سولانه سخته می‌باشد مربوط به آبادی توکلان است. “ کانی” یعنی چشمه  “با” یعنی باد، قبلاً که در مناطق روستایی و دورافتاده یک بیماری شایع بود که انسانها بدنشان باد می‌کرد معتقد بودند اگر بیایند از این آب بخورند و با آب این چشمه آبتنی کنند خوب خواهند شد و شفا باز خواهند یافت.

27- کوه کانی میران “چشمه‌ی امیران“: هم به آبادی توکلان و هم به آبادی شاه قلعه متصل است. در منطقه دیواندره و هم‌جوار منطقه کانی‌زیرینه است که به جرأت می‌توان گفت منطقه کانی‌زیرینه در ایران بزرگ‌ترین پوشش نعناع و پونه‌ی کوهی را دارا است .

28- کوه په پوله بهار “ په پوله یعنی پروانه “: یکی از کوه‌های چلچمه است که همیشه پروانه‌ها و دیگر پرندگان کوچک در آن زندگی می‌کنند.

29- کوه باشورتی: کوهی از سلسله کوه‌های چلچمه که گل و گیاه خوشبو در آن به‌وفور وجود دارد و اسم دیگر این کوه گل زرد مشهور است که بیشتر گل‌های این کوه و دامن آن زردرنگ است.

30- کوه سولانه سخته: که منطقه‌ای سخت است و گل سولان “ گل پامچال “ زیاد دارد.

31- کوه گاوه لان: لان یعنی لانه، گاوه گیاهی است که در قدیم برای سوخت تنور و هیزم بخاری منزل استفاده می‌کردند. در بعضی از مناطق کردستان این هیزم را “گوگم” هم می‌گویند .

32- کوه قبر دومه: که بین “سلطان آغزه تو” و کوه “دوبرا” واقع است که یکی از قله کوه‌های چلچمه است که بالای کوه، قبر یک چادرنشین باقی مانده که در زبان کردی به “دوم“ مشهور هستند و به همین نام باقی مانده است.

33- کوه گول وشار : بین آبادی “گلچهر” و آبادی “صوفی بله” است . مخصوص شخصی به نام ملاخدر بوده است و به همین نام نام‌گذاری شده است.

در آخر لازم می‌دانم که از چند ییلاق مشهور در منطقه‌ی چلچمه نام ببرم:

1- ییلاق قولنگ احمد خدر : یک نفر جاف بوده که ییلاق آن بین آبادی دره وزان و آبادی شاه قلعه واقع بوده است در منطقه‌ی شمال شرق دیواندره.

2- ییلاق میکائیل کوره: سر ایل جافها بوده و “پیشخورانه “ به دولت مرکزی ایران داده و از منطقه‌ی بازیان که منطقه‌ی گرمسیر در کردستان عراق بوده برای چرای دام‌های خود به منطقه‌ی بین آبادی “شاه قلعه” و آبادی “دره وزان” آمده که هنوز بقایای گورستان این جافها در منطقه‌ی ییلاقی آن باقی مانده است.

کوره : در اینجا کور معنی می‌دهد که گویا یک چشم ایشان کور بوده است.

3- هوار یا ییلاق کانی چاوره‌ش: در دامنه‌ی قله شاه‌نشین چلچمه است که به اسم صاحب ییلاقی بوده به اسم “چاوره ش“ یعنی چشمان سیاه که اسم زنی بوده نام‌گذاری شده است و بالای آبادی “بست” واقع است و چشمه‌ی خیلی پرآب و سردی را هم داراست.

4- ییلاق جمین: خوش آب‌وهوا و پر از تنوع گیاهی است بین آبادی دره وزان که او هم جاف بوده و این ییلاق به اسم جمین نام‌گذاری شده است.

5- ییلاق کانی زلیخا: در منطقه‌ی چلچمه که به اسم صاحب ییلاق زلیخا نام‌گذاری شده است.

از این نام‌ها معلوم می‌شود که زن کُرد در انجام کارها و دامداری، نقش اساسی داشته و شخصیت مستقل خود را نشان داده است و چون همیشه تولیدکننده بوده است ، نام‌گذاری بیشتر مکان‌ها و ییلاق‌ها به اسم آنها ثبت شده است.