ئەو بەشەی کوردستان کە هەورامانی ناوە، وەک لێزگەیەکی مەزن لە «زاگرۆس» هەر لە بەرەبەیانی مێژووەوە، لەنگەری خاکی پاکی نیشتمان بووە و لانکەی ژیان. لە هەزاران ساڵ لەمەوبەر کە باوک و باوەڕە، تەنها جوان و ڕازاوە و دڵگیر نەبوو. بە درێژایی مێژوو وەک حەشارگەیەکی سروشتی بووە کە ژیان و ژیوار بە هەموو دژوارییەکانییەوە تێی‌دا بەردەوام بوو. ڕەسەنایەتی بوو، بووژانەوەیەکی عیلمی و فەرهەنگی لە ئارادا بوو. دەیان زانستگا و حوجرەی گەورە وەک مەدرەسە و حوجرەی ئاوایی»ڕوار» کە دەیان ڕووناک‌بیر و بلیمەتی وەک مەلا «خدر ڕوار»ی پێگەیاند کە دیمەنێک لە ڕوخساری ڕۆشەن‌بیریی دوو سەد ساڵ لەوەبەری ئەو دەمە بوو.
مەکەر بە عادەت بڕیەو درەختان
تا بە زوو نەنیات ئەو سەرو و تەختان
درەخت‌بڕ مەبۆ کەم زیندەگانی
هەژاری مارۆ نە‌‌چیرەوانی
پەی کۆتایی عومر، زوڵمی زیادە
سەبەبن زاڵم مەشۆ بێ‌وادە
دەوری زاڵمان کۆتا مەنزڵەن
نامش مەمانۆ هەر کەس عادڵەن
هەوەڵ جار، نزیک سی ساڵ لەوەوبەر کە چوومە هەورامان و شاهۆ، بەهەشتێک لە دنیای خۆم‌دا پێم وا بوو هەیە بەدیم کرد. چ دیمەنێک! بەهەشتێکی ڕازاوە بە هەموو دیمەنێکییەوە. شاخ‌وداخی هەڵەمووت و لێژاوی شاهۆ کە لە داوێنی‌دا بە سەدان هەوار و ماڵی کوچکین کە وەک مووزەیەک لە دڵی مێژوودا بوون، مەکۆی ژیواری خەڵکی دێهاتەکانی هەورامان بوو. بۆ چەند مانگ بە هەزاران سەر مەڕ و ماڵاتیان تێدا دەحەوانەوە. گیاجاڕی بەندەن کۆ دەکراوە و بۆ ئازووقەی زستانی مەڕ و ماڵات بە «شەغرە» بۆ ئاوایی ڕادەگوێزرا. خەڵکێکی ڕاوەستاو و بە‌هیمەت کە لە ژیانی هەوار و هەوارنشینی ڕازاوەترین و ڕەسەن‌ترین فەرهەنگ و کەلتوور لە نێویان‌دا گوورابوو و بە قەت بەرزیی شاهۆ باڵای کردبوو. باخاتی ڕازاوە، ماڵی کوچکین و بە فەننی مێعماری دیمەک و ئارەقە. وای لێهاتبوو کە ناوەندی «سەبتی جیهانی» کەوتبووە سەر هەوا کە هەورامان سەبتی کەلتوور و مێعماری جیهانی بێ. سەدان تاڤگە و کانی وەک کانی»هەشتومل» لە دێوەزناو، کانی»بڵ» لە هەجیج، کانی «گاهۆڵ» و «خوڕێلە» لە قەدی کێوی «نووری شاهۆ» و کانی «شێخ عومەر» لە پاڵەنگان بە پڕتاو خۆیان دەخستە باوەشی سیروان. دنیایەکی سیحراوییان لە ڕەنگ و دەنگ و ڕووناکی و ئاوەدانی پێک‌دێنا. «هەوارەبەرزە» و «کۆڵان‌بەفر» نیزیک نووچکی شاهۆ کە خەڵکی ئاوایی»دێوەزناو» مەکۆی هەواریان بوو. ڕێگایەکی سەخت و قاقڕ. بۆ دوندی کێو، ڕۆژەڕێیەک بۆ هەوار، داخی گرانم ئەوڕۆ کە وەک بیرەوەرییەک بووەتە نوستالۆژی، دەیان ئەشکەوتی مێژوویی وەک ئەشکەوتی «فوچڕ» و «کناچێ» نیزیک ئاوایی «ناو» و «هەجیج» کە ژیانی مرۆڤی «نئاندڕتاڵ»ی بە هەموو کەرەسەیەکی ڕاوی تێی‌دا دۆزرابووە کە تیشکی مێژوو و شەبەقی ڕێز و شکۆی لە قیمەت‌نەهاتووی دنیای تەمەدون و زانستی داپۆشیبوو، لە بێدەنگی‌دا هەموو نوقمی ئاوی سەدی «داریان» بوون. کێوەکانی «کۆساڵان» و «شاهۆ» وەک دوو برای چاک شاهیدی مێژوویەکی گەشاوە بوون کە جێگای هەزاران پەلەوەر و باڵندە و کەڵ و بزنە‌‌کێوی بوون کە ڕەسەن‌ترین فەرهەنگ و گۆرانی و هەوای»سیاچەمانە»ی لە دڵی‌دا زاخاو درابوو. بەم جۆرە بوو ناوی کوردستانیان لە سەر مووزەکانی جیهان دانابوو.
مەخابن و داخی گرانم چاوچنۆکان، تێکدەران چاویان بڕوای دیتنی ئەو هەمووە شان و شکۆیانە نەبوو، بە هەوای سەنعەت و پیشەی دروست کردنی بەنداوی داریان کوردستانیان زامار کرد. ئەستێرەی پرشنگدار و بە‌ترووسکەی گەشە‌گەشی فەرهەنگ، کەلتوور و ڕەسەنایەتیی هەورامان کەوتە داکشان و داڕمان. ئەوانەی نانی ئەو ئاو و خاکەیان خواردووە، بەداخەوە هەوای نەفس و شەیتانی چاوی وەفایانی کوێر کرد؛ لە هەموو بێستانێک‌دا «کە‌ڵە» دەڕوێ و لە گشت باخێک‌دا «مڵە» دەجوێ.
ئەو ساڵ (بەهاری 1399 هەتاوی) بۆ دروست کردنی موستەنەدێکی ژینگەیی و مێژوویی و فیلم هەڵگرتن لە بەردەنووس و تەتەڵەکانی(کەتیبە) ئاوایی «ژیوار» چووینە هەورامان. خۆزگە کوێر بایەم و هەورامانم ئاوا نەدیبایە. لە ماوەی ژیانم‌دا زۆر بەڵا و وەیشوومەم دیوە و چاوم پێکەوتووە، بەڵام دوای چێ‌کردنی بەنداوی داریان، ئەوەی دیتم و هەستم پێکرد ئەوەندە قورس و گران نەبووە کە ڕەوڕەوەی ژیانی سەدان و هەزاران ساڵەی خەڵکی ناوچەی هەورامانی تەخت بە هەموو ئاوایی‌یەکانییەوە لە تەکان خستووە و تێکدەرانە بووە. فەرهەنگ و هونەر سەرەوەی هەموو سەروەت و سامانێکە، چون مێژوو پڕە لە پەند و ڕاوێژ و ئامۆژگاری. قەت پێم وا نەبوو لەو ماوە کەمە‌دا دوای چێ کردنی بەنداوی داریان، وەک بوومەلەرزە تەواوی کەلتووری ئەو ناوچەیە سەرەوژێر بکا و لە سەر ژیانی خەڵک ئاوا تێکدەرانە بێ. کاتێک خەمێک بە باڵای تەمەن لە دڵم بار دەبێ و تووشی ڕووداوی دڵ‌تەزێن و بەڵای کێو‌بزوێن دەبم، ئەو شێعرەی مامۆستا “هێدی”م دێتەوە یاد و خەمی دڵی خۆمی پێ دەڕێژم.
دەردی دڵ بۆ کێ بەیان کەم، دڵ کە نالاوێتەوە
ئەو گڕووی گرتوویە چ بکەم بێ تۆ ژیر نابێتەوە
بەفری بەفرانبارە بێ بای وەعدە قەت ناچێتەوە
ئەی خودا کەنگێ عەزیزی ئەو دڵەی من دێتەوە
کە دڵم هێور دەکاتەوە.
ئایا مانای گەشەی ڕاوەستاو (توسعەی پایدار) یانێ ئەوە؟ دیارە دەستی ئێمە، دەستی ئەوان ناشکێنێ. دەمێک بوو دەیانویست خەونەکەیان وەدی بێ، وەک شمشێری داموکلوس بەربەستی ئاوی سیروان بکەن لە بەرامبەر کوردستانی گەرمێن و ڕاگوێزتنی گەورەترین سەروەت و سامانی ئەو ناوچەیە واتە «ئاو» بۆ شوێنەکانی دیکەی ئێران لە بەرامبەر داڕمان و وێرانی ئەو ناوچەیە. تەنیا بۆ مێژوو! 125 ماڵ لە کۆن‌ترین ئاوایی مێژوویی کوردستان «هەجیج» کەوتە بەر ئەو بەنداوەی داریان کە لە بەرامبەر هەر ماڵێک کە کەوتە ژێر ئاو، زیادتر لە 50 ملیۆن تمەن بۆ قەرەبووی زەرد و زیانیان نەدراوە کە «سێ‌چەرخێکی» بۆ دەست‌فرۆشی لە شار پێ ناکڕدرێ؛ هەموو ئاوارە و دەرکراو و کرێ‌نشین لە شاری پاوە و مەریوان.
کام بەڵا و وەیشوومە ئەوەندە قورس و گران بووە!؟ بۆ سەرکەوتن سەر مەنزڵی حەسانەوە کە ڕەوڕەوەی ژیان بسووڕێ، تێبینی، دەست‌پاکی، بەرژەوەند‌خوازی و زانایی دەوێ کە یاسای دامەزراوی سروشتی و ژینگەیی و کەلتووری تێک نەدا، وەرن بنواڕن بۆ دەسرەیەک چ قەیسەرییەکیان سووتاند. ژیانی پەلەوەری شاخەکانی شاهۆ و کۆساڵان کەوتە مەترسی و فەوتان. بەنداوی داریان وەک بەربەست لە نێوان شاهۆ و کۆساڵان؛ ئاوەکەی پۆنگاوی خواردەوە، ئیدی ڕێگای ئەو پەلەوەرانە کە هات‌وچۆیان دەکرد و تراتێنی شاهۆ و کۆساڵان مەودای ژیانیان بوو بچڕا و ڕووبەرێکی کەم بۆ ژیانیان ماوە و لە مانۆڕ کەوتن؛ لە لایەن ڕاوچێ بێ‌بەزەیی‌یەکانەوە بە هاسانی ڕاو دەکرێن.
هەر پڕۆژەیەکی ئابووری و سەنعەتی، خوێندنەوەیەکی ژینگەیی، کەلتووری و ئابووری و دواڕۆژی بۆ نەکرێ، ئەوە کارێکی تێکدەرانەیە.
ئەستێرەی کۆڕی زانیاران، بازی تیژباڵی ناو یاران، سەیدەکەی سەرپیرگۆڕ هەڵتەکێنە و بڕوانە ئەو کاولکارییە! ئەگەر بە شنەی کوێستان و هەوارەکانی «دەروییان» و «شێرەدەرە» ئارامت دەگرت و لە خۆشەویستی ڕێحان دەکەوتیە سەما و لە بەر خۆتەوە خەمی دڵت هەڵدەڕشت.
ئانە کام دڵەن وێش بە دڵ زانۆ
جە شەیدای زوڵفت پەشێو مەمانۆ
ئەر شێخ ئەر مەلا ئەگەر دەروێشەن
سەودای زوڵفی تۆ گرد عالەم پێشەن
زۆری نەخایاند تێکدەران لە دارە پڕ بەرهەم و سێبەری هەورامان کە لە کڵی زەمانە هاتبووە دەر، کەوتنە قین، ئەوەی کردیان کردیان، داڕمان و وێرانیی ژینگە، مێژوو و کەلتوور و... .
هەر جوانیی سروشت و مرۆڤایەتیی ناوچەی هەورامان بوو بە سەبەب و ڕونسانسی عیلمی و زانستی وەک زانستگاکانی «ڕوار» لە 200 ساڵ لەمەوبەر پێگەیاندنی سەدان شاعیر و بیرمەند و ڕووناک‌بیری وەک مەولەوی تاوەگۆزی، سەیدی سەرپیر، عەبدوڵڵا‌‌بەگی هەورامان، مەلا حەسەن دزڵی و مەڵا خدر ڕوار و... .
شانۆ و شکۆی کۆساڵان کەوتە بەر تەوژمی لودێر و جادە زاری کردەوە و ژیان کەوتە نزمی.
پەی کەسێ خاسەن میرزام کۆساڵان
چەنێ یار کەرۆ سەیری گوڵاڵان
ئەگەر ڕۆژگارێک ژیانی هەوار و هەوارنشینی، ژیانی زۆربەی هەورامان ئاوێتەی بوو، ئەوڕۆ بووەتە خەونێک. ئاوایی «ژیوار» هەتا 40 ساڵ لەوەبەر نیزیک 40 هەزار سەر مەڕ و ماڵاتیان دەچووە هەواری «هانەی لار» سەر کۆساڵان کە ئەوڕۆکە 2 هەزار سەر حەیوانیان نەماوە، نە هەوار ماوە نە هەوارنشین. ژیانی نزمی دەست‌فرۆشی و قاچاغی و کۆڵبەری و... دەستیان ماچ دەکا.
شکان بە دوو جۆر مانا دەکرێ، شکانێک کە مروڤ هەستی هەستانەوەی تێی‌دا هەبێ، ئەوە شکان نییە، بەڵام شکانێک کە تێی‌دا هەڵنەستێتەوە، ئەوە داڕمانە. دوای چێ کردنی «سەددی داریان» ئەوەی بە سەر ناوچەی هەورامان و کەلتووری خەڵکەکەی داهاتووە، وێرانکارییەکی بەرچاوە کە بۆنی داڕمانی لێوە‌دێ. چونکە زەرەری ماڵ و سامان، مروڤ قۆڵی لێ هەڵماڵێ قەرەبوو دەکرێتەوە، بەڵام تێک‌شکانی فەرهەنگی و پێخوست کردن و توانەوەی بۆ شتێکی نزم، ئەوە داڕمانە. جیا لەوە بەشێکی زۆر بەرچاو لە خاک و ئاو و تاڤگە و کانی و ئەشکەوتە مێژوویی‌یەکان و میراتی نەتەوەیی، کۆن‌ترین ناوچەی هەورامان کە مەنشوورە بە هەورامانی تەخت، کەوتە ژێر بەنداوی داریان. بە هۆی جادە و ڕێگایەکی زۆر بە هۆی سەدی داریان کە لەو ناوچەدا لێدرا، کەوتە بەر تەوژمی شاڵاوی هات‌وچۆی گەڕاڵی(مسافر بی‌ارزش) سەر چەور، زگەڕۆ و بێ ئاکار و بێ پرنسیب و قلیان‌کێش و ... .
زەمانێک هەورامان بە ژن و پیاو هەموو کوردی‌پۆش بوون کە جل‌وبەرگی بێگانە خەریکە پڕ بە باڵایان دەبێ! چۆنیەتی ژیان و گوزەرانی خەڵکی ناوچە وەها ئاڵ‌وگۆڕی بەسەردا هاتووە، کاری نزم و بێ پرنسیب دەبیندرێ. لە ڕەهەندی کۆمەڵایەتییەوە و مێعماریی هەورامان، داڕووخانێکی بەرچاو کەوتووەتە ئارا. سمیت و ئاسن و شیشی ئاسن و فۆم جێگای مێعماریی وشکەچینیی بەردی هەورامانی گرتەوە. سەنتەری واژۆی مێعماریی جیهانی(مرکز تاریخی معماری جهانی) ئیدی خۆی لە سەبتی هەورامان بۆ شوێنەوارێکی مێژوویی مێعماری بوارد و ئاوڕی لێ نەداوە. کوتیان باسی ئەو قسە ئیدی زۆر کۆن بووە، داخی سەوزە!
دوور زەمانێک کە وڵات کڕ و کپ لە بێدەنگی و سەرکوت و تانە بوو، ناوەندی هەورامان پێشڕەوی بیر و هەستی ناسک و کاری بەرچاو لە هەرەوەس و فەلسەفەی پێکەوە ژیان و مەشقی دیمۆکراسی لە هاودەنگیی”ژیلەومەرێ” بۆ بەڕێوە بردنی کاروباری کۆمەڵگا بوو. مەخابن، کۆگایەک لە خەم بە کۆڵەوە بۆ ئەو شتانەی کە بوومانە و ئێستا لە کیس چوون. هیچ پاساوێک ناتوانێ وڵامدەری ئەو وێرانکاری و دۆڕاندن لە چەرخی ڕۆژگار لەو ماوە کەمە‌دا بێ کە بۆ هەورامان ماوەتەوە.
ئێمە لە ئاست میرات و کەلتووری هەزاران ساڵەی باوک و باوەرەی خۆمان لەو بەشە لە کوردستان کە بە میرات مابۆوە، وەها کەمتەرخەم و ناوشیار بووین، بوو بە هەڵەیەکی کوشندە. ئەوەی دەسەڵاتداران بۆ داڕمانی کردیان، کردیان. خۆشمان لە ناو شیاری ئەو دۆخە کەوتینە سەرگەردانی. ئەگەر بای سەڕسەڕ و گردەلوولی پاییز و زستان لق‌وپۆپ و گەڵای دار و دەوەن داماڵێ، بۆ باخەوان خەمێک نەبوو. باخەوان کوتی ڕیشەم لە خاک‌دایە و بەهاریش بەڕێوەیە. ئایا تو بڵێی بۆ ئێمە بەهارێکی دیکە هەبێ، وەرن تەمی سەر دڵمان بە بیستنی هەوایەکی «کۆنە هەواران» وەک نەرمە‌بارانی ئێوارە گەڵای داران دەشواتەوە، خەم و خەفەت لە دڵمان بڕەوێنین و بەو چەند هەوایە ماڵ‌‌ئاواییتان لێ بکەین.ئاڕۆ ڕام کەوتەن کۆنە‌هەواران
نە دەنگی بڵبڵ نە سەدای یاران
ئاڕۆ ڕام کەوتەن هەوارە‌کۆنە
نە دەنگی بڵبڵ نە سەدای سۆنە
قاسپەی ژڕەژان لە سەر ملەی چۆڵ
ئیتر نەمێنێ ج چەم و لە دۆڵ
وەست وانە ژرەژ بە سەر شاخەوە
وەست دڵەکەم مەدە سێخی داخەوە
«فولکلۆر»
هەورامانی تەخت لە 13 دێ و 2 مووچە پێک‌هاتووە و حەشیمەتی نیزیک 20 هەزار کەس و ڕووبەرەکەی 162/25 کیلومیتری چوارگۆشەیە و سنووری بەم جۆرەیە: لە باکورەوە بە دێکوی ڕەزاو، لە باشوورەوە بە ناوچەی پاوە، لە خۆرئاوا بە دێکوی سەوڵاوا، لە خۆرهەڵاتەوە بە دێکوی پایگەلانەوە نووساوە.
دێهاتەکانی: بۆڵبەر، ڕوەو(وەرێ)، ژیوار، سەرپیر، سلێن، کەلجی، کەماڵە، گەنجەناو(گیجەناو)، مەرچەڵمی، ناو، نوێن، وەرگەوێڕ، هەورامانی تەخت، هەباساوا، وەیسیان.
بەداخەوە بەنداوی داریان بەشێکی زۆری ئەو ناوچەیەی لە‌گەڵ ئاوایی‌یەکانی ئەسپە‌رێز و هەجیج و ڕواری خستە ژێر کاریگەریی خۆی کە بوو بە ئاڵ‌وگۆڕی نەرێنی و خراپ لە سەر کۆن‌ترین شوێنی هەورامان؛ واتە هەورامانی تەخت و ئاوایی داریان و دارستانەکانی بە ڕووی ناوچەی هەورامان.