«صباح هورامی» و دگرگونی در موسیقی هورامی

موسیقی یکی از هنرهای اعجاب‌انگیز در انتقال زبان و ادبیات به نسل‌های پی‌درپی است. در توصیف تأثیر موسیقی بر زبان‌آموزی و یادگیری ادبیات، نقاط قوت فراوانی ازلحاظ روان‌شناختی یافت شده است؛ درواقع چنین امری نه به‌عنوان پیش‌فهم موسیقی بلکه همچون کارکردی ذاتی این هنر همواره خودنمایی می‌کند. هنرمند و خالق یک اثر بدون شک در هنگام ابداع و تولید اثر هنری خود بیشتر به دنبال نشان دادن زیبایی و ذات معنوی اثر است بخصوص در آواز و موسیقی این مسئله به‌واسطه درک شنیداری مستقیم مخاطب، اهمیت ویژه‌ای دارد و در وهله اول طیف گسترده‌ای از مخاطبان به شنیدن یک اثر هنری روی می‌آورند و در صورت پذیرش ارزش آن اثر است که استمرار در شنیدن و همراهی با هنرمند به شکل حفظ نمودن آواز و اشعار، معنی پیدا می‌کند و در اینجاست که یک اثر هنری می‌تواند به شهرت و جایگاه ارزشمندی دست یابد.

در میان مردم منطقه هورامان، به‌واسطه نبود شرایط و ذهن نوشتاری انتقال زبان در قرون گذشته بخصوص از سده‌های پیشین با سنت شفاهی و ادبیاتی مردمی پیش رفته است و در این میان موسیقی هورامی بیشترین نقش و همراهی را در تداوم و استمرار سنت‌های زبانی برعهده داشته است و آوازخوانان با سرودن اشعار فولکلور و شفاهی که نمایی از تجلیات روزمرگی مردم بوده است توانسته‌اند زبان هورامی را در میان مردم زنده نگه‌دارند؛ هرچند پشتیبان و حافظ این سنت‌های زبانی ادبیات و شعر هورامی بوده است اما میدان‌دار اصلی این جبهه هنرمندان و آوازخوانان و سیاوچمانه‌خوانان بوده است.

در دوران کنونی که به دوران مدرنیته جهانی مشهور گشته است نفوذ اشعه‌هایی از پرتو این پدیده همه‌گیر توانسته است رویکردهای مختلف به هویت، زبان و هنر را دگرگون سازد و در این وضعیت به نظر می‌رسد علیرغم نظر کسانی که مدعی‌اند ما در حال تجربه مدرنیته هستیم، ایران و به‌تبع کردستان و هورامان در گذاری سخت و نفس‌گیر به دنبال خروج از عصر سنت به دوران مدرن است و چنین ادعاهایی پوچ و بی‌معنی که می‌پندارند موج مدرنیته کوردستان را درنوردیده و هورامان از این قافله عقب‌ مانده است به‌شدت بی‌پایه و اساس است و اشتباه اصلی در رویکرد روشی و تاریخ‌نگرانه مطابق با تجربه مدرنیته در غرب است که مدعیان را در چنین توهمی فروبردهاست. مدرنیته همچون پدیده‌ای چندوجهی در تمام عرصه‌های زندگی انسان به دنبال رخنه و نفوذ است و حتی دورترین روستاها در دورافتاده‌ترین مناطق جهان از این وضع حادث شده در امان نیستند.

هنر موسیقی هورامان و بخصوص سیاوچمانه بخشی از هویت هنری مردمی است که ناگزیر پذیرفته‌اند باید در پی تجدد بود؛ در این میان هنرمندانی بوده‌اند که با وجود شرایط نامناسب و فرصت کم توانسته‌اند گوشه‌ای از این تلاش را به نمایش بگذارند.

صباح هورامی، متولد سال 1342ه.ش/ 1963 میلادی در یکی از روستاهای منطقه هورامان واقع در کوردستان عراق بنام خارگیلان به دنیا آمد، وی پس از  49 سال تلاش و کوشش در خدمت به فرهنگ و هنر منطقه هورامان در سحرگاه نهم آذرماه 91 / 29نوامبر 2012 بر اثر سکته قلبی در شهر سلیمانیه دار فانی را وداع گفت.

شناخت و کشف استعداد هنری‌اش وابسته به فضایی بود که در خلق آن، هزاران سال سابقه هنری نهفته بود؛ سابقه‌ای به درازای تاریخ منطقه هورامان از دوره میترایی و شروع اولین سیاوچمانه‌ها.  سنت روستانشینی در منطقه هورامان، محملی بود که آواز و موسیقی بخشی مهم از زندگی هر انسانی باشد از لالایی مادر تا آخرین یاسین لحظه احتضار و تلقین میت آواز و نوای گوش‌نواز شور و سرمستی را در انسان می‌آفرید، کودکی و میل به آواز خواندن در میان مردمان منطقه اپیدمی خوش‌نوایی است که کمتر کسی وجود دارد که چنین تجربیاتی را از آواز خواندن یا بر فراز بام‌ها و یا در پی گله و یا در هنگام کار در باغ و مزرعه تجربه نکرده باشد؛ بنابراین مرحوم هم بنا به گفته خودش برای مؤلف این دوران و سر کلاس درس را با خاطراتی شیرین از آواز و موسیقی سپری کرد. از لحاظ تحصیلات، همچون بیشتر هم‌عصرانش به‌واسطه وضعیت معیشت و فضای ملتهب و آشوب منطقه و انقلابات و دگرگونی‌های سیاسی فروان به همان سطح دیپلم اکتفا کرد و بعداً شغل نظامی‌گری را انتخاب نمود در دوران حیات خود فارغ از دغدغه‌های مالی و اقتصادی و ویژگی خاص شغلش همواره شیدایی و شوریدگی درونی‌اش را دنبال می‌نمود و به معنی واقعی عاشق هنر بود.

با رسیدن به اولین تجربه‌های بزرگ‌سالی در عرصه ثبت هنر هم اولین تجارب جدی خود را شروع کرد؛ آن‌چنان‌که برمی‌آید در پی دگرگونی در آواز و موسیقی هورامی بود هرچند آشنایی آکادمیک با علم موسیقی نداشته اما رغبت وی در اولین کارهایش برای روی آوردن در تجدد هنری به چشم می‌خورد. وی برای ضبط آثارش دست به کارهای جدی هنری می‌زند و در پی آن بود آثارش از طریق رسانه‌های شنیداری به گوش مردم برسد. بنابراین در چندین کار رادیویی همکاری می‌کند. قدم‌های بعدی همکاری با گروه‌های موسیقی تخصصی بود که چندین آهنگ را با این گروه‌ها ضبط و اجرا نمود و تجربه موسیقی را با آوازهای هورامی عجین نمود و در این راه جزو اولین‌هایی بود که توانست این حصار و دیوار سخت سنت آوازی را شکسته و با آلات و ابزارهای تخصصی هنرش را به مخاطب برساند. در قدم‌های بعدی حضورش را در رسانه‌های تصویری تثبیت کرد و در همان سال‌هایی که حضور جعبه سیاه جادویی در خانه‌های مردم مناطق کوردنشین امری تجملی و عجیب بود در چندین برنامه تلویزیونی شرکت کرد و آواز و موسیقی هورامی را به غیر هورامی‌زبانان معرفی نمود و باز در زمره اولین‌هایی بود که به شناسایی موسیقی هورامان در میان مخاطبان غیر هورامی پرداخت. در سال‌های پایانی عمرش چندین کلیپ و آهنگ به‌یادماندنی و تأثیرگذار را ثبت کرد که نشان از میل و اراده وی در استفاده از فضاهای مدرن برای معرفی هنرش دارد؛ فضاهایی که در تجربه‌های مدرن توانسته است بخشی از میراث موسیقی این منطقه را به جهانیان معرفی نماید و تأثیر موسیقی هورامی را بر مناطق کورد، لر، فارسی‌زبان و حتی عرب‌ها و ترک‌ها برجای بگذارد و گروه‌های موسیقی مطرح در منطقه همچون کامکارها و... معترف بر اهمیت و وادار به استفاده از میراث موسیقی هورامان بنماید. در آخرین ساعت‌های زندگی‌اش هم در کنار دیگر نقش‌های زندگی همچون پدر، شهروند، و... بیشتر یک هنرمند بود و هنرمندانه از دنیا رفت، در غم عزای فراقش کسان فراوانی در نقاط مختلف دنیا همچون فرزندانش به سوگ نشستند و هم‌اینک هم‌صدا و نوای زیبایش در مکان‌های مختلف و در مناسبت‌ها و زمان‌های متفاوتی گوش‌نواز است.

هنرمند صباح هورامی در کنار استفاده از ابزارهای مدرن در فرم و محتوای آوازهای فولکلور و سنتی هورامان هم تحولاتی مفید را سبب شده است. او در طول دوران زندگی هنری‌اش همواره سعی داشت گورانی و سیاوچمانه را از اشعار و ابیات غیر مرتبط با این هنر دور بدارد و بنابراین شروع به خواندن اشعار شاعران بزرگ هورامی از جمله مولوی و سیدی کرد و در گورانی‌هایش از اشعار شعرای گذشته و شاعران معاصر سود می‌برد؛ اتفاقی که می‌تواند ارزش و مفهوم گورانی و سیاوچمانه را در سبکی مدرن و کاملاً متدیک نشان دهد و همچون روشی در پیش پای هنرمندان جوان قابل توجه است و از این لحاظ صباح هورامی دغدغه و نگرانی‌های فراوان داشت و همواره از بی‌توجهی هنرمندان به شعر و محتوای آن در گورانی‌ها رنج می‌برد.

در سرودن آواز و گورانی با مفاهیم مدرن، صباح هورامی در میان هنرمندان هورامان پیشتاز بود و توانست برای اولین بار این جلوه‌های تجدید را بیان نماید و چنین روحیات و روش‌هایی بود که توانست از زمان جوانی خودش تاکنون در میان چندین نسل آوازها و گورانی‌هایش کلمه به کلمه و موبه‌مو در میان کودک و پیر جوان واگویی شوند و شهرت گورانی‌هایش به حدی بود که گاه هنرمندان دیگر مناطق را وادار به تقلید و تبعیت از وی نمود. شهرت وی در میان متولدین دهه 50 تاکنون به شکلی بود که انقطاع و فراموشی و یا طلوع و غروب در زندگی هنری‌اش به خود نبوده است. اگر صباح هورامی نتوانسته با علم و یقین و نقشه راه در پی مدرن نمودن گورانی و آواز هورامی بربیاید اما شناخت وی از وضعیت هنر در دوران خودش و همچنین شناسایی هویت و ذائقه نسل‌های یادشده باعث شد که پرونده‌ای پربار از موسیقی را بعد از خود به یادگار بگذارد؛ سابقه‌ای که بدون شک خوانش آن برای توسعه و پیشرفت هنر موسیقی هورامان امری ضروری و حائز اهمیت خواهد بود.